Dunyo tillari tizimida o‘zbek tilining tutgan o‘rni hozirgi kunda yer yuzida o‘n milliarddan ko‘proq



Download 0,89 Mb.
bet84/249
Sana08.07.2021
Hajmi0,89 Mb.
#112874
1   ...   80   81   82   83   84   85   86   87   ...   249
Bog'liq
Ma‘ruzalar matni ona tili

Son shakli. Son shakliotlarning son jihatidan bitta yoki ko`p bo`lishini ko`rsatuvchi shakl. Ikki shakli mavjud: birlik va ko`plik. Birlikdagi ot birlik va noaniq ko`plik ma’nosini bildiradi. Maxsus shakli yo`q. Do`konga kitob keltirildi (bitta yoki ko`p). Menga bitta kitob bering (birlik). Ko`plikdagi ot noaniq ko`plikni ifodalaydi, -lar shakli bilan hosil qilinadi: Yigitlar maktubin bitganda qondan…(A.Orip.)
Uslubiy belgilari. Ko`plik shakli ko`p ma’noli, atoqli otlar, mavhum otlar, sanalmaydigan otlar, asli birdan ortiq bo`lmaydigan, shuningdek, juft predmet nomiga qo`shilganda grammatik ko`plik emas, nutqiy qurshov bilan bog`liq quyidagi uslubiy ma’noni ifodalaydi:

1. Atoqli ot turdosh otga aylanib, “o`xshashlik” (zamonamiz farhodlari, Marg`ilonning kumushlari), yoki “yaqin shaxs to`dasi” ma’nosini (aka­uka Shojalilovlar, Salimlarnikiga bordik) bildiradi.

2. Yakka predmet nomi ko`chma (Navoiy, Bobur va Mashrab mumtoz she’riyatimizning so`nmas quyoshlaridandir) yoki kuchaytirilgan ma’no (Quyoshlarga yetdi faryodim) ifodalaydi.

3. Sanalmaydigan predmet nomi (yog`, suv, qum, tuproq, havo kabi) har xil tur, mo`llik ma’nosini (yog`lar (paxta yog`i, zigir yog`i, kunjut yog`i va hokazo)

4. Juft predmet nomi kuchaytirish ma’nosini (Ko`zlari qamashib ketdi. Oyoqlari zirqirab og`rir edi) ifodalaydi.

5. Mavhum ot kuchaytirilgan ma’no beradi: U xayollarga cho`mib ketdi. Ahvollar yaxshimi?



-lar shakli ko`plikdan tashqari yana quyidagi ma’noni ifodalaydi:

6. Hurmat – bunday paytda doimo egalik shakli ishtiok etadi va ko`plikdan oldin qo`shiladi: ayamlar, dadamlar, tog`amlar.

7. Taxmin, davomiylik: kechalari, tunlari, yozlari.

8. Kuchaytirish: Boshlarim og`rib ketdi. Yuraklarim ezilib ketdi. Tillarim achishdi.

9. Piching, kinoya: Tog`alari rais ekanmi? O`zlari ham qadam ranjida qilibdilar­da?!

10. Tur-nav: unlar, suvlar.

Ko`plik ­lar shaklisiz ham ifodalanadi:

a) son bilan: Darsda 15 ta o`quvchi qatnashdi. To`rt tup olma ko`chati o`tqazdik.

b) ravish bilan: Maydonda ko`p odam yig`ilgan edi. Ta’tilda ancha badiiy asar o`qidim;

d) olmosh bilan: Shuncha qalamni nima qilasiz?

e) takroriy so`z bilan: dasta­dasta gul, to`da­to`da odam, savat­savat non, qop­qop bug`doy;

f) matn orqali: Bog`bonlar bog`iga ko`chat o`tqazishyapti. Zayniddin – davra ko`rgan odam.

Bunday ot baribir birlik shaklda deyiladi.

Yuqoridagilar asosida ko`plik ma’nosining ifodalanish usulini quyidagicha tartiblash mumkin: 1) morfologik usul: kitoblar, uylar; 2) sintaktik usul: ancha odam, bir qancha kitob; 3) leksik usul: armiya, xalq, olomon, guruh, to`da, dasta; 4) so`zni juftlash usuli: qop-qop, dasta-dasta; 5) leksik-morfologik usul: ancha kitoblar

Yuqoridagilardan tashqari yana ot turkumiga xos lug`aviy shakllar mavjud. Ular:

1. Qarashlilik shakli ­niki: meniki, seniki, bizniki, maktabniki, Rustamniki..

2. O`rin va payt belgisi shakli ­dagi: uydagi, ko`chadagi, mendagi, sendagi.

3. Chegara shakli ­gacha//­kacha//­qacha: uygacha, parkkacha, qishloqqacha. Markazgacha piyoda borishdi. Haligacha daragi yo`q. Ko`rgazmali qurol, bo`r, hatto lattagacha tayyorlab qo`yildi.

4. O`xshatish shakli ­dek//­day: sherdek, kaftdek, kiyikdek. ­dagi, ­niki, ­gacha kabi affiks tarixan 2 ta qismdan tashkil topgan bo`lsa­da, hozir yaxlit murakkab qo`shimcha hisoblanadi.


Download 0,89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   80   81   82   83   84   85   86   87   ...   249




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish