Дуне динлари тарихи укув кулланма


|| Буддавийлик таълимоти



Download 5,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet47/143
Sana13.05.2022
Hajmi5,73 Mb.
#603311
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   143
Bog'liq
Dunyo dinlari tarixi

96


|| Буддавийлик таълимоти 

Буддавийлик 
кадимий 
хинд
диний-фалсафий 
таълимотлари
асосида вужудга келган, амалиёт ва назариётдан иборат диний 
тизимдир. Будда янги диний конун-коидалар, расм-русумлар 
ишлаб чикмаган. Балки хар бир инсон тугилиш ва улим 
машаккатларидан кутилиши учун амал килиши лозим булган бир 
неча курсатмаларни ишлаб чикди, холос. Унинг таълимоти 
инсонинг хдёлида, ишларида ва узини тутишида самимий 
олижаноблик гоясини илгари суради. У ведалардаги гунохсизлик 
таълимотини 
инкор 
килди, 
хайвонларни 
конли 
суратда 
курбонлик килишни коралади, варна (каста) тизимини ва ундаги 
рухонийларнинг бошкалардан устунлигини инкор килди.
Будда 
олий 
яратувчи 
кучнинг 
борлигига 
шубхд 
ва 
ишончсизлик билдирган. Унинг фикрича, энг мухими инсоннинг 
шахсий камолоти ва эзгу хдёт кечиришидир.
Будда таълимотининг асоси “хдёт - бу азоб-укубат” ва “нажот 
йули мавжуд” деган гоядир. Буддавийлик конуниятларига кура, 
инсон узига мослашган мавжудот булиб, узида тугилади, узини- 
узи халок килади ёки куткаради. Бу нарса Будданинг илк 
даъватида мужассамлашган 4 хакикатда уз ифодасини топган.
Биринчи хакикат - “Азоб-укубат мавжуддир” хар бир тирик 
жон бошидан кечиради, шунинг учун хар кандай хаёт - кийнок, 
азоб-укубатдир.
Тугилиш - кийнок, касаллик - кийнок, улим - кийнок, ёмон 
нарсага дуч келиш — кийнок, яхши нарсадан айрилиш — кийнок, 
ёмон нарсадан айрилиш - кийнок, узи хохлаган нарсага эга 
булмаслик - кийнок. Дунё тузилишининг асосий конуни бир- 
бирига богликлик. Х,еч бир нарса маълум сабабсиз яралмайди. 
Лекин хар бир ходиса ёки харакатнинг бирламчи сабабини 
аниклаш мумкин эмас. Ш унинг учун буддавийлик дунёни шу 
холича кабул килишга чакиради.
Буддавийлик таълимотига кура, хар кандай нарса ёки ходиса 
у хох моддий, хох маънавий булсин, 
дхарма
(элемент)лардан 
тузилган. Бу элементлар эса уз хусусиятига кура, харакатсиз 
булиб, уларни харакатлантирувчи куч инсоннинг хаёл ва 
сузларидир. Объектив хакикат бу доимий равишда узгариб 
турувчи 
дхармалар 
окимидир. 
Хдракатдаги 
дхармалар
97


мавжудлигининг 5 формаси - тана, сезги, хис-туйгу, харакат, 
англашни яратади. Бу беш форма инсонни ташкил килади. Инсон 
улар ёрдамида яшайди ва борлик билан алока килади, яхши ёки 
ёмон ишларни бажаради. Бу нарса инсоннинг улими билан 
тугалланади. Инсонни ташкил килувчи беш форма (скандх) уз 
навбатида кайта тугилади. Янги тананинг хусусиятлари асос 
булувчи беш натижани беради: фаолият, гумрохдик, хохиш, 
истак ва норма. Бу жараён “хаёт гилдираги”ни ташкил килади. 
“Х,аёт гилдираги”да доимий равишда айланиб, инсон абадий 
кийнокка дучор булади.
Иккинчи хакикат - “кийнокларнинг сабаблари мавжуддир”.
Инсон 
моддий 
нарсалар 
ёки 
маънавий 
кадриятлардан 
фойдаланиб, уларни хдкикий ва доимий деб хисоблайди хамда 
доимо 
уларга эга булишга 
интилади. 
Бу 
интилиш 
хаёт 
давомийлигига олиб боради. Яхши ёки ёмон ниятлардан тузилган 
хаёт дарёси, орзулар ва интилишлар сабабли келажак хаёт учун 
карма хозирлайди. Демак, кайта тугилиш, янгитдан кийнокларга 
дучор булиш давом этади. Буддавийлар фикрича, Буддадан кейин 
хеч ким Нирвана холатига эриша олмаган.
Учинчи хакикат - “кийнокларни тугатиш мумкин”. Яхши ёки 
ёмон 
ниятлар, 
интилишлардан 
бутунлай 
узилиш 
Нирвана 
холатига тугри келади. Бу холатда инсон кайта тугилишдан 
тухтайди. 
Нирвана 
холати, 
буддавийлар 
фикрича, 
“хаёт 
гилдирагидан” ташкарига чикиш, “мен” деган фикрдан ажралиб, 
инсоннинг хиссий туйгулларини тула тугатишдир.
Туртинчи хакикат - кийноклардан кутилиш йули мавжуддир. 
Бу йул - “Саккизта нарсага амал килиш, тугри тушуниш, тугри 
харакат килиш, тугри муомалада булиш, фикрни тугри жамлаш” . 
Бу йулдан борган инсон Будда йулини тутади.
Бу саккиз нарсага амал килиш медитация деб номланади. 
Буддавийлик таълимоти асосан уч кисмдан иборат: медитация, 
ахлок нормалари, донишмандлик.
1. Медитация деганда куйидагилар тушунилади:
-
Тугри тушуниш (эътикод килиш) - Будданинг биринчи 
даъватида юритилган суз турт хакикатни билиш ва унга 
ишониш;
98


- Г утр и ният килиш — дунёвий лаззат-халоватлардан халос 
булишга, кераксиз фикрлар ва бошкаларга зарар етказиб 
куйишдан сакланишга интилиш;
- Тугри узини тутиш — узингники булмаган нарсани 
олмаслик, ортикча хиссиётга берилмаслик;
- Тугри англаш - уз танаси ва рухига узини йукотиб 
куймайдиган 
даражада 
назоратда 
булиш 
хамда 
бунда 
эхтирослар ва изтиробларга чек куйиш;
- Тугри хдракат килиш - узидаги ёмон туйгуларни 
жиловлаш 
хамда 
эзгу 
туйгулар 
ва 
харакатларни 
ривожлантириш;
- Тугри хаёт кечириш - номаъкул хаёт тарзидан сакланиш;
- Тугри фикр юритиш - камолотнинг турт боскичини 
кетма-кет босиб утиш;
- Тугри гапириш - ёлгондан, тухматдан, хакоратдан ва 
бефойда гаплардан сакланиш.
2. Ахлок нормалари - бу Будда “Панча Ш ила” беш насихати:
- Кртилликдан сакланиш;
- Угриликдан сакланиш;
- Гумрохликдан сакланиш;
- Ёлгон, калбаки нарсалардан сакланиш;
- М ает килувчи нарсалардан сакланиш.
3. Донишмандлик - бу 
буддавийликнинг асосий максади 
булиб, нарсалар табиатини тугри тушунишдан иборат.
Ю корида курсатилган уч амалиёт боскичини утаган инсон 
охир окибатда олий саодатга, яъни нирвана холатига эришади. 
Нирвана сузма-суз “учиш, суниш” маъноларини англатади. Унда 
хаётнинг хар кандай куринишига интилиш йуколади.
Буддавийликнинг 
ёйилишида 
Сангха 

буддавийлик 
жамоаларининг роли катта булган. Улар йилнинг об-хавоси яхши 
булган 9 ойида шахарма-шахар, кишлокма-кишлок юриб, улар 
ахолисини 
буддавийликка 
даъват 
килиб, 
уларга 
Будда 
таълимотини ургатиб юришган. Факатгина Муссон ёмгирлари 
тинмай куйган 3 ойдагина уз ибодатхоналарида муким булиб 
ибодат билан шугулланганлар.
99


Милоддан аввалги 273-232 йилларда хукмронлик килган 
Император 
Ашока 
даври 
буддавийликнинг 
кенг 
худудга 
ёйилишига катта имкониятлар яратди. Ашока узининг илк 
хукмронлик пайтиданок буддавийликка эътикод кила бошлади. У 
буддавийликка, 
монахларига, 
уларнинг 
Х,индистон 
билан 
чегарадош давлатларга килган миссионерлик хдракатларига 
хайрихохдик килди. Улар уз даъватлари асосида бирон-бир ерлик 
ах,оли ёки рухонийлар томонидан каршиликка учрасалар хам х,еч 
кандай карши харакат килмай, уз йулларида давом этганлар. Агар 
махаллий ахоли томонидан узларига нисбатан хайрихохлик 
сезсалар, уша ерга купрок ахамият бериб, уларни купрок даъват 
килишган.
Буддавийлик жамоалари хар кандай бошка дин, маданият ва 
урф-одатлар камровида ёки аралашувда бир неча юз йиллаб 
узларини саклаб колиш хамда фурсат келганда уларга 
у

таъсирларини утказиш кобилиятига эгадирлар. Уларнинг бу 
хусусиятлари Х,индистонда мусулмон хукмдорлар даврида, Ш ри- 
Ланкада португаллар, голландлар ва инглизлар мустамлакаси 
даврида, Хитой ва Япония конфуцийчилари даврида, Жануби- 
Шаркий Осиёга буддавийликнинг ёйилишида яккол намоён 
булган.
Буддавийликнинг махаяна йуналиши Хитойга милоднинг 
биринчи асрида кириб келган. III-VI асрларда буддавийлик Хитой 
худудида кенг таркалди. Бу вактда пойтахт якинидаги Лояна 
хамда 
Чанани 
каби 
шахарларда 
180 
га 
якин 
будда 
ибодатхоналари хамда диний марказлар фаолият юритган.
Махаянанинг шаклланишида Кушон давлатининг роли катта 
булган. 
Мана 
шу 
ердан, 
Кушон 
давлатидан, 
айникса, 
Канишканинг хукмронлик давридан сунг буддавийликнинг 
махаяна йуналиши Ш аркда, Марказий Осиёнинг давлат ва 
шахарларига таркала бошлади. Буюк Ипак йули оркали биринчи 
буддавийлик таргиботчилари Хитойга келган эдилар. Кейинги 
буддавийлар буддавийликнинг Хитойда пайдо булиши хакида 
куплаб ривоятлар ва афсоналар тукиганлар. Бирок Хитой 
манбаларида хам, буддавийлар ривоятларида хам Хитойдаги 
биринчи буддавий хакида бирор аник маълумот мавжуд эмас. 
Мазкур эслатмалар ичида машхурроги император М ин-Дининг
100


туши хакидаги хабар хисобланади. Айтилишича, у тушида 
олтиндан ясалган бир бут курган, унинг Будда эканлигини 
маслахдтчиси Фуидан сураб билгач, милоднинг 60-йилларида 
Будда хакида маълумотлар хамда диний матнлар келтириш учун 
Х,индистонга 
элчилар 
юборган. 
Шундан 
сунг 
Хитойга 
Х,индистондан бир неча буддавийлик таргиботчилари келиб, улар 
учун махсус курилган “Баймаси” (ок от ибодатхонаси)га 
жойлашган. Бирок тадкикотчиларнинг аниклашларича, бу каби 
ривоятлар илмий асосга эга эмас. Хитой худудига кириб келган 
биринчи буддавий ким эканлиги, качон кириб келганлиги аник 
эмас.
Буддавийликнинг хитойлашуви ва кенг таркалиш жараёни 
кийин ва мураккаб кечган. Буддавийликнинг илк гоялари ва 
таргиботчилари Хитойда пайдо булгандан бошлаб бир неча 
асргача унинг таркалиш жараёни давом этди. Буддавийлик Хитой 
худудида кенг ёйилиши билан алохида янги шакл хам касб этди.
IV-V асрларда буддавийлик катта муваффакиятларга эришди. 
Ушбу таълимот улканинг жанубий вилоятларига янада чукуррок 
кириб борди. IV асрнинг охирида Шаркий Цзинь давлатининг 
узида 1786 та буддавийлик ибодатхонаси, 24 минг монах мавжуд 
булган. 
IV 
асрнинг 

Download 5,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   143




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish