Dorilarni birga qo‘llashda kuzatiladigan o‘zgarishlar. Dorilarni metabolizmi, surilishi va organizmdan chiqarilishi. Dorilarning ta’sir turlari

Dorilarning ta’sir turlari

--Maxalliy ta'sir-dorilarning tana to`qimasida (teri, shilliq parda va b.) tushgan, tekkan, birikkan joyida qonga so`rilishidan oldin kuzatiladi. Shuning uchun ham maxalliy ta'sirni prerezorbtiv ta'sir deb yuritiladi. U turli ko`rinishda namoyon bo`ladi. Masalan, surtma dorilar teri va shilliq parda yuzasida turli sezgilar va o`zgarishlarni keltirib chiqaradi. Bunday o`zgarishlar og`iz bo`shlig`ida, me'da-ichak yo`lida, ko`z va burunda, bo`g`im bo`shlig`ida sodir bo`lishi mumkin. Misol tariqasida maxalliy anestetiklarni (dikain, lidokain) ko`zga tomizilsa yoki og`iz shilliq pardasiga surtilsa, sepilsa o`sha erni og`riqsizlantirishi mumkin. Antiseptiklarni qo`llash natijasida teri, shilliq pardalar yuzasidagi mikroorganizmlarni bartaraf etilishi ham misol bo`la oladi.

--Dori vositalarini rezorbtiv (umumiy) ta'siri ularniqongao`tib, butuntanagatarqaganidayuzagachiqadi. Rezorbtivta'sir ko`rinishi turlicha namoyon bo`ladi, chunki bu dorining farmakologik xossasiga, kimyoviy tuzilishiga, yuborish yo`liga, dozasiga, so`rilishiga, tanato`siqlaridano`tishiga, birso`z bilan aytganda ko`proq farmakokinetikasiga bog`liqdir.

Dori vositalarining rezorbtiv ta'siri birlamchi (bevosita) va ikkilamchi (bilvosita) tarzda namoyon bo`lishi mumkin. Bunda dorining asosiy ta'siri qandaydir bir a'zoga yoki tizimga qaratilgan bo`lib (bevosita), buning natijasida boshqa bir a'zo yoki tizimlar faoliyatida siljish ro`y beradi (bilvosita ta'sir). Bunga yurak glikozidlari misol bo`la oladi. Ular yurak faoliyati so`sayishi bilan boradigan xastaliklarda (dekompensatsiya xolatida) ishlatilsa, miokard qisqarishini kuchaytirib, yurak faoliyatini yaxshilaydi (bevosita ta'sir), bu tufayli qon aylanishi (gemodinamika) tiklanadi. Buning oqibatida esa buyrak faoliyati zurayib, peshob ajralishi (diurez) ortadi, shishlar kamayadi (bilvosita ta'sir). Dori vositalarining ta'siri qaytar (vaqtincha) va qaytmas (barqaror) bo`lishi mumkin. Qaytar ta'sirda dorining kor qilishi vaqtinchalik bo`lib, a'zo yoki tizimlar faoliyati ma'lum bir vaqtdan so`ng oldingi xoliga qaytadi. Bu vaqt davomida ko`pincha dori o`zgarishga uchrab (metabolizm va boshqa sabablar tufayli), o`z ta'sirini yo`qotishi mumkin. Aksariyat dori vositalari shunday xususiyatga ega.