Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

AHOLINI VA HUDUDLARNI HALOKATLI SUV BOSISHDAN MUHOFAZA QILISH CHORALARI

• 
  gidrotexnik halokatlar ehtimoli mavjud hududlarda yashovchi har bir kishi uning uyi, xo‘jaligini halokatli suv bosish hududida joylashganligi haqida ma’lumotga ega bo‘lishi kerak;
  
• 
  Uzgidromed, FVV/FVB, hokimiyatlar vakillari tomonidan berilgan ko‘rsatmalaridagi gidrotexnik halokatlar va suv toshqinidan himoya qilish yo‘l- yo‘riqlariga albatta amal qilish lozim;
  
• 
  ehtimoli bor halokatli suv bosish zonasida istiqomat qiluvchi aholining favqulodda vaziyatdagi hatti-harakatlarga tayyogarlik darajasini oshirish;
  
• 
  muhofaza tadbirlarini o‘quv mashqlari ko‘rinishda bevosita o‘tkazish;
  
• 
  evakuatsiya e’lon qilinganda o‘zi bilan olishi kerak bo‘lgan narsalar (ichimlik suvi, oziq-ovqat va kerakli xujjatlarni) tayyorlab qo‘yish;
  

Dovul va bo‘ronlar shamolning turlicha nomlanishi bo‘lib, ularning farqi tezligidadir.
Quyun – diametri bir necha o‘ndan yuzlab metrga etuvchi aylanuvchi havo ustunidir. Quyun kichik ko‘lamdagi shamol bo‘lib, ustundagi havo soat millariga teskari yo‘nalishda 100 m/soniyadan ortiq tezlik bilan aylanadi. Quyun er yuzi bo‘ylab 50-60 km/s tezlikda harakat qiladi. Qayd qilingan eng yuqori tezligi – 300 m/soniya. Quyunni sezmay qolish mumkin emas. Aylanayotgan havo oqimi qop-qora ustunining diametri bir necha o‘n metrdan bir necha yuz metrgacha etishi mumkin. Quyun yaqinlashganda quloqni qomatga keltiruvchi shovqin eshitiladi. U ona (momoqaldiroq) yoki boshqacha aytganda quyun bulutidan tug‘iladi, uzun xartum ko‘rinishida ergacha tushadi.
To‘fonlar. Tinch okeanida paydo bo‘ladigan va kuchi eng kuchli dovul kuchidan qolishmaydigan hodisa bo‘lib, kuchli jalalar bilan keladi. U dengizda nihoyatda katta to‘lqinlar hosil qiladi va bu to‘lqinlar sohillarga toshib ketadi va yaqin o‘rtadagi qishloqlarni suv bosadi hamda bir necha rayonni qamrab olishi mumkin. To‘fonlar quruqlikka etib kelgandan keyin tezda so‘nadi. Uning boshlanishi havo bosimining keskin pasayishi bilan belgilanadi.
To‘fonlarning emirish va buzish kuchi nihoyatda katta bo‘lganligini hisobga olib, ba’zi bir davlatlarda uni o‘rganish va bashorat qilish ishlarini amalga oshirish uchun maxsus davlat tashkilotlari tuzilgan.
Dovullar, bo‘ronlar va uyurma bo‘ronlar oqibatlarini tugatishda quyidagi ishlar bajariladi: tabiiy ofat yuz bergan rayonga olib boriladigan yo‘llar va ko‘priklar tuzatiladi; undan keyin injenerlik qutqarish ishlari amalga oshiriladi bunda bosib qolgan va buzilib tushgan vayronalar orasidan jabrlanganlarni qutqazib oladi, yong‘inlarni o‘chiradi, jabrlanganlarga suv, oziq-ovqat va kiyim- boshlar bilan ta’minlaydi. Undan keyin buzilgan joylarni tartibga keltirish ortiqcha narsalardan tozalash, buzilgan joylar orasidagi yo‘llar tiklanadi. Bo‘ronlar ta’siridan zararlangan binolar aniqlanadi. Bo‘ron keltirib chiqargan tepalar va boshqa qurilish konstruksiyalar bo‘laklaridan o‘tadigan yo‘llar tiklanadi. Turar joylar, korxonalar va suv bilan ta’minlash vositalari, skladlar va boshqa hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan obektlar tekshirilib, yaroqliligi aniqlanadi. Elektr ta’minoti va aloqa vositalari tiklanadi, kommunal — xo‘jalik obektlarining ishlash imkoniyati tiklanadi. Ishdan chiqqan va yiqilishi mumkin bo‘lgan binolar buzib tashlanadi. Undan keyin kundalik hayot faoliyatini tiklashga qaratilgan ishlar bajariladi.
Aholini bu kabi tabiiy ofatlardan saqlashning asosiy imkoniyati ularni bu xavfdan xabardor qilish va imkon boricha ularni xavfsiz oldindan tayyorlangan joylarga yuborish, mustahkam qurilgan podval va erto‘lalarda saqlanish kerakligini oldindan tayinlash kerak bo‘ladi. Bo‘ronlar bo‘lishini oldindan aytib berish hozirgi zamon ob-havo xizmati xodimlarining qo‘lidan keladi. Buning uchun erning sun’iy yo‘ldoshlari orqali olingan ma’lumotlar ham bularning aniq ishlash imkoniyatini beradi.
Tog‘li hududlarda o‘pirilishlar, siljishlar va sel oqimlari.
Tog‘li rayonlarda o‘pirilib tushish, qor va er o‘pirilishi natijasida ma’lum joylarni bosib qolishi va tog‘dagi ba’zi bir tepaliklar o‘z-o‘zidan surilib siljib ketish hollari tez-tez uchrab turadi. Bunday voqealar, agar yirik o‘pirilishlar bo‘lsa u avtomobil yo‘llarini, temir yo‘llarni, agar aholi yashaydigan qishloqlar va turar joylar yaqin bo‘lsa, ularni bosib qolishi, o‘rmonlarni vayron qilishi, suv yo‘llarini to‘sib qo‘yishi natijasida bir necha kun yoki oy davomida yig‘ilgan suv keyin o‘ziga yo‘l ochib, yaqin joylashgan joylarni suv bosishi halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
SEL-tog‘ daryolari o‘zanlarida to‘satdan yuzaga keluvchi, katta hajmdagi qum, tosh va tog‘ jinslari bo‘laklari aralashmasidan iborat yoki loy-toshli oqimdir.

• 
  Sel 2-10 m/soniya va undan katta tezlikda harakat qiladi. 1 kub metr sel oqimining og‘irligi 2 tonnagacha etadi. Bitta joyning o‘zida kuchli sel oqimlarining paydo bo‘lish ehtimoli katta emas. CHunki sel hosil bo‘lishi uchun faqatgina yog‘ingarchilikning ko‘p bo‘lishi etarli emas. Buning uchun suv oqimi olib ketishi mumkin bo‘lgan tog‘ massasi ham mavjud bo‘lishi zarur. Tog‘ massasi esa o‘z navbatida tog‘ jinslarining emirilishidan hosil bo‘ladi. Uning paydo bo‘lishi uchun 5-6 yildan 20-25 yilgacha vaqt ketadi.
  
• 
  Sel suv-toshli, loyli va loy-toshli oqim tarzida bo‘lishi mumkin. Oqim tarkibidagi tosh bo‘laklari ayniqsa katta vayronagarchilik keltiradi.
  
• 
  Muhofaza tadbirlari. Sel hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi omillarning anchagina ko‘pligi uni o‘z vaqtida prognozlashni qiyinlashtirib yuboradi. Shunga qaramay, sel mavsumining boshlanish vaqtini oldindan aytib berish mumkin.
  

Muhandislik choralari sifatida maxsus devorlar, seltutqichlar, dambalar, boshqa muhofaza inshootlari quriladi.
Qor ko‘chkisi - og‘irlik kuchi ostida tog‘ yonbag‘irlarida harakatga kelgan va surilayotgan katta hajmdagi qor massasining o‘pirilishiga
SHiddat bilan ipastga otilayotgan qor massasi yo‘lida uchragan daraxtilarni qo‘porib tashlaydi, uy va yo‘llarni vayron qiladi.

• 
  Qor ko‘chkisi katta hajmdagi qor massasi bo‘lib, u 70-100 km/s tezlikda harakat qiladi.
  
• 
  Quruq qor ko‘chkisining tezligi 360 km/s. ga etishi ham mumkin.
  
• 
  U 25-30 m o‘lchamdagi, 20 sm qalinlikdagi kichkina ko‘chkidan paydo bo‘lishi mumkin.
  
• 
  150 kub.m hajmdagi ko‘chkining og‘irligi 20 dan 30 tonnagacha etadi.
  
• 
  Zarb kuchi 1 kv. m. ga 50 tonnagacha etadi.
  
• 
  YOg‘och uylar 1 kv. m. ga 3 t zarbga bardosh bera oladi.
  
• 
  10 t kuch bilan urilganda asriy daraxtlar ildiz-pildizi bilan qo‘porilib chiqishi mumkin.
  

Sabablari:
1. Ko‘p miqdorda yoqqan qordan (qor yog‘ishi vaqtida yoki undan keyin hosil bo‘ladi, bir kecha-kunduzlik yog‘in miqdori 10 mm va undan ortiq).
2. Qor qoplami qatlamining buzilishi bilan bog‘liq.
3.Zilzila, sel oqimlari, ko‘chki, o‘pirilish, suv toshqinlari olib keladi.
Oldini olish chora tadbirlaridan biri to‘siqlar qo‘yishdan tashqari, qorning ko‘chki xosil qiluvchi cho‘qqilarda ko‘payib ketmasiligini ta’minlashga qaratilgan chora tadbirlarni amalga oshirish kerak.
Er ko‘chkisi – namgarchilik tufayli og‘irlik kuchi ta’sirida tog‘ jinslarining qiyalik bo‘ylab pastga tomon siljishi.
O‘pirilish – og‘irlik kuchi ta’siri ostida tog‘ jinslarining uzilib pastga otilib tushishi.
Ko‘chkining sabablari:

• 
  Namgarchilik ta’sirida tog‘ jinslari mustahkamligining susayishi, tabiiy jarayonlar va inson faoliyati natijasida yonbag‘ir qiyaligining zaiflashuvi, zilzila, dovul kabi geofizik jarayonlar ta’siri, joyning tabiiy sharoiti inobatga olinmay amalga oshiriladigan xo‘jalik faoliyati ko‘chki yuzaga kelishi uchun sabab bo‘lishi mumkin.
  
• 
  Bahorgi yog‘ingarchilik paytida suv siniq jinslar orasidan o‘tib, gil qatlamiga etadi va gil ko‘pchib yumshaydi. Bu o‘z navbatida tirg‘anoq vazifasini o‘taydi va xavfli surilmalarning yuz berishiga sabab bo‘ladi. Surilmalarning ro‘y berishiga suriluvchi qatlam og‘irligining ortishi va yonbag‘irning qiyaligi, shuningdek daryo va dengiz suvlarining qirg‘oqni yuvib ketishi va boshqalar sabab bo‘ladi.
  
•