Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

Xayot faoliyati xavfsizligini boshkarish funksiyalari
XFX ni boshkarish ma’lum bir boskichlar («funksiyalar») asosida olib boriluvchi jarayondir. Ushbu funksiyalarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
-ob’ektning xolatini taxlil kilish va baxolash;
-maksadga erishish va boshkarish vazifalarini amalga oshirish bo‘yicha tadbirlar ishlab chikish va rejalashtirish;
-boshkariluvchi va boshkaruvchi sistemalarni aniklash, tashkil etish;
-boshkarishni tashkil etilishini nazorat kilib, tekshirib borish;
-tadbirlarning samaradorligini aniklash;
- stimullashtirish.
Xayot faoliyati xavfsizligini ta’minlashda ilmiy dunyokarash, fiziologik, psixologik, sotsial, tarbiyaviy, ergonomik, ekologik, tibbiy, texnik, tashkiliy-operativ, xukukiy va iktisodiy aspektlar xisobga olinishi zarur. Buning uchun xayot faoliyati xavfsizligini boshkarishning kator vositalaridan foydalaniladi. Ularga xavfsiz faoliyat ko‘rsatish xulk-atvorini, madaniyatini shakllantirish, kasbiy o‘kitish, boshkarish sub’ektlariga psixologik ta’sir etish, kollektiv ximoyaning texnik va tashkiliy vositalaridan foydalanish, shaxsiy ximoya vositalaridan foydalanish, imtiyozlar va kompensatsiyalar sistemasini tashkil etish kabilar kiradi.
2-MA’RUZA
Mavzu: Ob- havo sharoiti va uni inson faoliyatiga bog‘liqligi
Reja
1. Tashqi muhitni ifloslantiruvchi moddalar. Ifloslanish darajasi
2. Ishchi hududining havosida YQBK zaharli moddalar.
3. Odam organizmining tashqi muhit holatini baholash tizimlari.
4. Inson faoliyatining asosiy turlari.

Havoning asosiy qismlari: azot – N₂ 78,09%, kislorod – O₂ 20,94%, argon - Ar 0,93% va qolgan 0,04% i CO², Ne, He, CH, Kr, N₂O, H₂O, CO², Xe, O, NH₃ (amiak), NO₂, SO, H₂S va yana bir qancha birikmalardan tashkil topgan.

Atrof – muhit muhofazasiga katta e’tibor qaratiladi. Uchta biologik sfera – havo, suv, er mavjud. To‘liqmas yonadigan yonilg‘i mahsulotlari, kimyoviy va metallurgiya ishlab chiqarish chiqindilari havoga chang, oltingugurt gazi, uglerod va azot oksidlari, chaqich (qora smola) moddalari tarqalishiga sabab bo‘ladi. Atrof muxitni ifloslantiruvchi manbalar avtomobil gazlari – bu 1000 dan ortiq zararli-zaharli moddalar komponenti bo‘lib, ma’lum sharoitda ikkilamchi xolatlar “smog” tashkil qiladi.
Ikkinchi biologik muhit, hovuzlarning ifloslanish manbai oqova suvlar va neft mahsulotlari hisoblanadi. Ifloslanish havodan zaharli moddalarning o‘tirishi va bevosita ishlab chiqarish chiqindilari bilan ifloslanishi tufayli sodir bo‘ladi, ikkilamchi xolat sifatida namoyon bo‘ladigan zararli oqibatlardan kislotali yomg‘irlar, ozon qavatining emirilishi, er xosildorligining kamayishi, oziq ovqatlar sifatining kamayishi, texnika qurilmalarining buzilishidir.
Atmosfera xavosini tozalash choralaridan chang, gaz ushlaydigan inshootlarni qurish, ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash, chiqindisiz texnologiyani qo‘llash, erning sho‘rlanishdan himoyalash, botqoqlik, qo‘rg‘oqchilikdan saqlashga katta ahamiyat berilmoqda.
O‘zbekistonda “Atmosferani ximoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilingan, uning vazifasi xavoni ifloslanishdan ximoya qilish, zararli kimyoviy, fizikaviy, biologik xamda boshqa moddalarning axoliga, o‘simlik va xayvonlarga bo‘lgan zararini kamaytirishdan iborat.
Ishlab chikarish sharoitida tabiiy sof toza xavo deyarli uchramaydi. CHunki ko‘pgina texnologik jarayonlar xar xil zararli moddalarni ajralib chikishi bilan kechadi. Havoda mavjud qotishmalar katta ahamiyat kasb etadi. Ular nafas yo‘llari orqali va me’da-ichak trakti orqali hamda usti bosh kiyim iflos bo‘lganda teri orqali inson organizmiga tushadi va salbiy oqibatlariga olib keladi. Ko‘p korxonalarda ishlab chiqarish jarayonida havoga har xil zaharli gaz, chang va bug‘larni ajralib chiqish hollari mavjuddir, masalan, xlor (Cl), vodorod sulfid (H₂S), azot(II) oksid(NO), azot(IV) oksida(NO₂), benzol(S₆N₆), benzin(S₆N₅)k, anilin bug‘lari va hokazo.
SHuning uchun ishlab chiqarish xonalarida havo muhitini vaqti-vaqti bilan tekshirib turish va uni normalashtirish katta ahamiyatga egadir. Zaharli gazlarni konsentratsiyasi 1m³ yoki 1l havo tarkibidagi "mg" miqdorda ifodalangan gazdir. Bu har xil birlikda izohlanishi mumkin, hajm %, mg/l, mg/m³. Sanoat korxonalari ishlab chiqarish xonalarida sanitar normalari bo‘yicha belgilangan havo tarkibidagi zararli moddalarning ruxsat etilgan miqdorlari saqlanishi kerak.
Bizning davlatimizda YQBK birligiga mg/m³ qabul qilingan hozirgi vaqtda 800 dan ortiq moddalar uchun YQBK mavjuddir.
GOST 12.1.007-76ga muvofiq, inson organizmiga ta’sirida kasbiy kasalliklar yoki inson salomatligi ahvolining og‘irlashuvlariga olib keluvchi moddalar zaharli moddalarga kiradi. Sanoat zaharli moddalarining zaharlilik darajasi yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiya (YQBK) orqali ifodalanadi. YQBK shunday konsentratsiyaki, har kunlik ish soati 8 soat bo‘lib insonning butun mehnati davomida organizmda hech qanday o‘zgarish, kasallik yoki sog‘lida chetlanishlar sezilmaydigan muhitdagi moddaning miqdoridir.

Ishchi hududining havosida YQBK zaharli moddalar

Moddalarining nomlanishi	me’yorli yo‘l qo‘yiladigan konsentratsiyasi mg/m^3	Xavf sinfi
Azot oksidi	5	2
Ammiak	20	4
Sulfat angidridi	1	2
Benzin eritmasi	300	4
Benzin yonilg‘isi	100	4
Metalli simob	0.01	1
Qo‘rg‘oshin	0.01	1
Uglerod oksidi	20	4
Hlor	1	2
O‘yuvchi ishkorlar	0.5	2

Ishning og‘irligi va xavo muxitining meteorologik parametrlari inson organizmiga ishlab chiqarish zaxarlarini ta’sirini kuchaytiradi, chunki bunda nafas olish darajasi keskin ortadi. Bunda zararli moddalar o‘pka alveolar kanallarida o‘tirib qoladi va ularni to‘planishi natijasida zararli ta’sir ortib boradi. Kumulyativ xossaga ega bo‘lgan moddalarni oz miqdori xam surunkali zaxarlanishlarga olib keladi. Bu moddalarga qo‘rg‘oshin, simob, marganets, kremniy oksid va kremniyorganik birikmalar. Masalan, marganets bilan zaxarlanganda asab sistemasi, benzoldan zaxarlanganda esa kon xosil kiluvchi organlar zarar kuradi. Benzol, ksilol, toluol va boshqa shunga o‘xshash zararli moddalar, organizmga teri qavatlari orqali kiradi.

Polimerlarni qayta ishlashda xavoda gazsimon kimyoviy moddalarning murakkab kompleksi vujudga keladi: uglerod oksidi, xlororganik birikmalar, xlor uglerod, to‘yinmagan uglevodorodlar, sianid kislota, organik kislotalar, efirlar, aromatik uglevodorodlar ta’siri (benzol, atseton). Mexanik ishlov berish vaqtida chang xosil bo‘ladi.
Zaharli moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan zichlik miqdorlaridan ishlab chiqarishdagi sanitariya sharoitiga, sog‘lomlashtirish tadbirlarining, masalan, shamollatish samaradorligiga baho berishda, shuningdek, yangi sexlar va zavodlarni loyihalashda amalda foydalaniladi.