Don quritish qurilmalarining qishloq ho‘jaligidagi ahamyati s. A. Muxtorov1, B. R. Bekkulov

DON QURITISH QURILMALARINING QISHLOQ HO‘JALIGIDAGI AHAMYATI

S.A. Muxtorov¹, B.R. Bekkulov²

^[1] “Mashinasozlik texnologiyasi va jihozlari” mutaxassisligi magistranti
^[2] texnika fanlari bo’yicha falsafa doktori, “Umumtexnika fanlari” kafedrasi mudiri
Andijon mashinasozlik instututi, Andijon, O‘zbekiston

Zamonaviy texnologiyalarni rivojlanishi ijtimoiy hayotimizning barchga jabhalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatgani kabi qishloq xo‘jaligi sohasida ham ko‘plab yutuqlarga erishishga sabab bo‘ladi. Bugungi kunda qishloq xo‘jalida zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash orqali sohada mahsulotlarining unumdorligini oshirish, sifatini yaxshilash, yangi serhosil navlarni yaratish, ularni uzoq muddat sifatli saqlash kabi ijobiy natijalarga erishilmoqda. Sohada zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash orqali qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalashtirish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sifatini, unumdorligini oshirish va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash va qayta ishlashdagi ijobiy o‘zgarishlarga erishiladi. Ushbu texnologiyalar yordamida nafaqat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishdagi yutuqlar, balki ularni saqlash, qayta ishlash kabi tadbirlarda ham qo‘llash jadal sur’atlarda rivojlanib boradi.

Xususan, bugungi kunda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash tadbirlarida ham zamonayiv texnologiyalarni jalb qilish salmog‘i ortib bormoqda. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari orasida don mahsulotlarini qayta ishlash jarayoni alohida etiborga molik jarayondir. Sababi donli mahsulotlar ma’lum vaqt davomida moddiy harajatlar va katta jismoniy harajatlar sarflanib yetishtiriladi. Don mahsulotlarini sifatini, unumdorligini, saqlash jarayonini takomillashtirish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Bu yo‘nalishda ko‘plab yangi texnologiyalar jalb qilininib ijobiy natijalarga erishilmoqda. Biroq don mahsulotlarini yetishtirgandan keyingi jarayonlar yani saqlash, qayta ishlash, saralash, quritish jarayonlarida yo‘l qo‘yilayotgan kamchiliklar bartaraf etilsa don yetishtirish jarayonida ijobiy o‘sish bo‘lar edi. Bunday kamchiliklar ayrim turdagi donlarni quritishda ko‘zga tashlanadi. Ma’lumki, sholi yetishtirishda sinmagan, butun guruch ajratib olish samarali yo‘l hisoblanadi. Chunki bu jarayon bevosita mahsulotning tannarxiga ta’sir ko‘rsatuvchi omildir yani istemolchi tomonidan butun guruch qimmatroq, siniq guruch (oqshoq) arzonroq baholanadi. [1] Guruch dunyodagi asosiy oziq-ovqat mahsulotlaridan biridir. Millionlab odamlar uni dietasida asosiy oziq-ovqat sifatida ishlatishadi. Guruch bug‘doydan keyin ikkinchi o‘rinni egallaydi va iste’molchilar uchun zarur bo‘lgan kaloriyalarning katta qismini ta'minlaydi. Ushbu mahsulot asosiy don hisoblanadi, chunki inson uchun 21% energiya va 15% oqsil beradi. Guruch Osiyo mamlakatlari uchun muhim oziq-ovqat bo‘lib xizmat qiladi, ammo u fermerlar uchun strategik ekin hisoblanadi. O‘zbekistonda guruch asosan mamlakatning shimoliy qismida ishlab chiqariladi. Sholini yig‘ib olgandan so‘ng, quritilishi, oldindan tozalanishi, po‘stlog‘i va kepakning tozalanishi, oqlash, silliqlash, saralash va ajratib olish kabi ba'zi bir operatsiyalar bajarilishi kerak. Shubhasiz, quritish jarayoni muhim bosqich bo‘lib, boshqalari quritilgan guruch sifatini mos darajada ushlab turishlari kerak. To‘g‘ridan-to‘g‘ri iste'mol qilish va sotish qobiliyati tufayli yorilgan guruchning ulushi muhimdir. Turli xil omillar, masalan, navlar, atrof-muhit sharoiti, o‘rim-yig‘im va quritish jarayoni kabi guruch yorig‘ida samarali bo‘ladi. Quritish jarayonida maydalangan guruch miqdori xilma-xillik, boshlang‘ich namlik darajasi, quritish harorati, havoning nisbiy namligi va quritish uslubiga bog‘liq.[2] Qishloq xo‘jaligida donli mahsulotlarning aksariyat qismi to‘g‘ridan-to‘g‘ri oqim texnologiyasi yordamida quritiladi. Quritilgan sholini sovutish ichki havo oqimining tezligi bilan, odatda, issiqlik tashuvchisi oqim tezligi bilan taqqoslanadigan tashqi sovutgichlarda amalga oshiriladi. Sanoatdagi sholi va quritish uskunalarini quritish bo‘yicha mavjud texnologiyalarni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, sholini, shu jumladan namligi yuqori bo‘lgan donli mahsulotlarni quritish asosan quritishning bir xil bo‘lmaganligi va sezilarli darajada issiqlik bilan ajralib turadigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri oqimli don quritgichlarda amalga oshiriladi. Donli quritgichlarda urug‘larni quritish rejimlari namlik miqdori 19% gacha bo‘lgan bug‘doy, sholi, javdar, arpa, jo‘xori, grechka urug‘larini quritish, ularni maksimal darajada 400 ˚C gacha qizdirish va quritish agreratining harorati 70 ˚C gacha. Agar namlik miqdori 20% dan oshadigan urug‘larni quritish uchun etkazib berilsa, ular bosqichma-bosqich rejimda yoki bir necha o‘tishda quritilishi kerak, dastlabki bosqichda quritish agentining harorati pasayadi. Shu bilan birga, bitta o‘tish joyida namlikni yo‘qotish 4-5% dan oshmasligi kerak. [3]
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, donli mahsulotlarni quritish bugungi kunda qishloq xo‘jalida dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Lekin zamonayiy don quritish qurilmalarini amalyotga tadbiq etib ko‘zlangan maqsadga erishish ishlarida sezirarli o‘sish kuzatilmoqda. O‘zbekiston sharoitida qaysi donli mahsulotlar yetishtiriladi, qaysilarini quritishga ehtiyoj bor shu kabi masalalarni o‘rgangan holda aytish mumkinki, mamlakatimizdagi don mahsulotlari orasida sholini quritishga talab yuqori. Bunga sabab sholi asosan takroriy ekin sifatida yetishtirilishi, sholi pishish davriga kelib mamlakatimizda quyosh yetarli darajada sholini quritmasligi natijasida sholi mahsulotini don qilish jarayonida muomolar kuzatiladi. Chunki, yetarlicha qurimagan sholi guruchga aylantirish jarayonida maydalanib, sinib ketishi yoki umuman guruch arjatish imkoni yo‘q bo‘lishi kabi muammolarga duch kelinadi.


Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. B.R. Bekkulov. Donni qayta ishlashda quritish qurilmasining ahamyati. Journal of “Irrigation and melioration”, (05.04.2018)
2. K. A. Gomez. Rice, the grain of culture. The Siam Society, Thailand. (05.04.2001)
3. M. Sarker, M. N. Ibrahim. Energy and rice quality aspects during drying of freshly harvested paddy with industrial inclined bed dryer. Energy Conversion and Management. (01.04.2014)