|
7.6 BÜDCƏ XƏRCLƏRİNİN TƏRTİBİ
Büdcənin tərtib olunması zamanı xərclər dövlətin yerinə yetirəcəyi funksiyalar, həmin funksiyaları həyata keçirəcək təşkilatlar və hər bir təşkilatda vəsaitlərin istifadə ediləcəyi konkret istiqamətlər üzrə müəyyən olunur və planlaşdırılır. Başqa sözlə, əvvəlcə dövlətin il ərzində həyata keçirəcəyi bütün işlər funksional istiqa-mətlər üzrə qruplaşdırılır. Sonra bu vəzifələr ayrı-ayrı dövlət qurumları arasında bölünərək onların icrasını təşkil edən və buna məsuliyyət daşıyan təşkilatlar, habelə konkret işləri və tapşırıqları bilavasitə icra edən idarə və müəssisələr müəyyən olunur. Daha sonra isə dövlət qurumu və təşkilatı üzrə onlara həvalə olunan vəzifə funksiyaların həyata keçirilməsi üçün konkret xərclər üzrə 1 il ərzində ayrılacaq büdcə vəsaitinin həcmi dəqiqləşdirilir. 76
7.6.1 Büdcə xərclərinin təsnifləşdirilməsi
Büdcə xərclərinin təsnifatı büdcə xərclərinin qanunvericiliyə uyğun olan müx-təlif prinsiplər üzrə qruplaşdırılmasıdır. Büdcə xərcləri funksional, inzibati, iqtisadi və başqa prinsiplər üzrə qruplaşdırıla bilər.
- Büdcə xərclərinin funksional təsnifatı
Məlum olduğu kimi, dövlət bir çox funksiyaları yerinə yetirir: ölkənin müda-fiəsini təşkil etmək üçün ordu saxlayır və onun maddi - texniki təminatını təşkil edir, qanunlar qəbul edir və onlara əməl olunmasına nəzarət edir, əhaliyə dövlət ba-lansına səhiyyə və təhsil xidmətləri göstərilir, sosial müdafiəyə ehtiyacı olan əhali qruplarına müvafiq yardımlar göstərir, mədəniyyət və idmanın inkişafını diqqət mərkəzində saxlayır, iqtisadi inkişaf məsələlərini tənzimləyir və s. Dövlət büdcəsi-nin vəsaitləri də məhz dövlətin həmin funksiyaları yerinə yetirməsinə sərf olunur. Büdcə xərclərinin dövlətin yerinə yetirdiyi həmin funksiyalar üzrə qruplaşdırılma-sına büdcə xərclərinin funksional təsnifatı deyilir.77
Vahid büdcə təsnifatına uyğun olaraq, dövlət büdcəsinin xərcləri aşağıdakı funksional istiqamətlərdə təsnifləşdirilir:78
ümumi dövlət xidmətləri;
müdafiə;
məhkəmə hakimiyyəti, hüquq-mühafizə və prokurorluq;
təhsil;
səhiyyə;
sosial müdafiə və sosial təminat;
mədəniyyət, incəsənət, kütləvi informasiya, bədən tərbiyəsi və digər kateqoriyalara aid edilməyən sahədə fəaliyyət;
mənzil və kommunal təsərrüfatı;
yanacaq və enerji;
kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı, balıqçılıq, ovçuluq və ətraf mühitin mühafizəsi;
sənaye, tikinti və faydalı qazıntılar;
nəqliyyat və rabitə;
iqtisadi fəaliyyət;
əsas bölmələrə aid edilməyən fəaliyyətlər.
- Büdcə xərclərinin inzibati təsnifatı
Məlum olduğu kimi, dövlətin qarşısında duran funksiya və vəzifələrin həyata keçirilməsi müvafiq məqsədlər üçün yaradılmış dövlət orqanları və icra hakimiy-yəti qurumları tərəfindən təşkil və təmin olunur. Belə ki, ayrı-ayrı sahə və istiqa-mətlərdə dövlət siyasətinin işlənilməsi və həyata keçirilməsi üçün müvafiq nazir-liklər yaradılır, sahələrarası məsələlər komitə, komissiyalar və ya işçi qrupları va-sitəsi ilə təmin olunur, ayrı-ayrı xidmətlər üçün baş idarələr, agentlik və xidmətlər qurulur; şəhər və rayon icra hakimiyyəti orqanları fəaliyyət göstərir; qanunlar Milli Məclis tərəfindən qəbul olunur; qanunların yerinə yetirilməsinə nəzarət prokuror-luq və məhkəmə orqanları tərəfindən həyata keçirilir və s. Məsələn, hazırda AR-nda icra hakimiyyəti sisteminə Prezidentin İcra aparatı, Nazirlər kabineti, 20 nazirlik, 10 dövlət komitəsi, 3 komissiya, 4 baş idarə, 4 agentlik, habelə işçi qrup-ları, büro və şuralar, şəhər və rayon icra hakimiyyəti orqanları və s daxildir.79
Dövlətin yerinə yetirdiyi vəzifə və funksiyalar müvafiq dövlət orqanları ara-sında bölündüyündən, həmin funksiyaların yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulan vəsaitlər də uyğun olaraq, bu orqan və təşkilatlar arasında bölünür və onların sərəncamına keçir. Büdcə xərclərinin qanunvericiliyə uyğun olaraq, müvafiq vəzifə və funksiyalarını həyata keçirən dövlət orqanları və təşkilatları üzrə qruplaşdırılma-sına büdcə xərclərinin inzibati təsnifatı deyilir.
Hər il üzrə dövlət büdcəsi haqqında qanundan fərqli olaraq, həmin qanunun tətbiq edilməsi barədə prezidentin fərmanında büdcənin bütün xərcləri funksional bölmə və yarımbölmələr üzrə verilməklə yanaşı, həm də konkret icraçılar arasında bölünərək təqdim olunur. Məsələn, büdcənin “Sosial müdafiə və sosial təminat” bölməsi 2 yarım bölmədən Sosial müdafiə və Sosial təminat yarımbölmələ-rindən ibarətdir. “Sosial müdafiə xərcləri” yarımbölməsi üzrə nəzərdə tutulan vəsait 3 qurum – Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsi və Dövlət Sosial Müdafiə Fondu arasında bölünür.
- Büdcə xərclərinin iqtisadi təsnifatı
Funksional istiqamətindən və sərəncamçı təşkilatından asılı olmayaraq, büdcə-dən müxtəlif məqsədlərlə ayrılan vəsaitlər müvafiq müəssisə və təşkilatlarda iqti-sadi təyinatı üzrə istifadə olunur: işçilərə əmək haqqı verilir, müvafiq işlərin və xidmətlərin təşkili üçün zəruri mallar alınır, kommunal, nəqliyyat və başqa xid-mətlərin haqqı ödənilir, müvafiq obyektlər tikilir, təmir olunur və s. Buna görə də, dövlət büdcəsinin xərcləri planlaşdırılarkən onlar əvvəlcə iqtisadi məzmununa görə qruplaşdırılır. Dövlət büdcəsi xərclərinin onların iqtisadi məzmununa görə qrup-laşdırılması büdcə xərclərinin iqtisadi təsnifatı adlanır.
Dövlət büdcəsinin xərcləri iqtisadi məzmunu üzrə ümumi şəkildə aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:
Əməyin ödənişı əməyin ödənilməsi fondu, əmək haqqında əlavə xərclər və s;
Malların (işlərin və xidmətlərin) satın alınması ayrı-ayrı malların alınması və xidmətlərin haqqının ödənilməsi, nəqliyyat və bütün növ kommunal xidmət-lərin haqqının ödənilməsi, cari təmir xərcləri və s.;
Köhnəlmə;
Faizlər üzrə ödənişlər - daxili borc üzrə və xaricdən cəlb edilmiş kreditlər üzrə faiz ödənilməsi;
Subsidiyalar və cari transfetlər müəssisə və təşkilatlara subsidiyalar;
Qrantlar və digər ödənişlər xarici dövlətlərə, beynəlxalq təşkilatlara, digər dövlət idarəetmə sektoruna ödənilən qrantlar və beynəlxalq təşkilatlara üzvlük haqqı və s.;
Təqaüdlər və sosial müavinətlər əhalinin ayrı-ayrı təbəqələrinə ödənişlər;
Digər xərclər mülkiyyətlə bağlı icarə və muzdlu xidmətlər və s. müxtəlif xərclər;
Qeyri-maliyyə aktivlərinin alınması əsas vəsaitlər (bina və tikililər, maşın və avadanlıqlar və s.), maddi-istehsal ehtiyatları, qiymətli materiallar, qeyri-isteh-sal aktivləri;
Maliyyə aktivləri üzrə əməliyyatlar daxili və xarici valyuta, depozitlər, qiy-mətli kağızlar, ssudalar, qızıl və s.;
Öhdəliklər üzrə maliyyə əməliyyatları daxili və xarici valyuta, depozitlər, qiymətli kağızlar, ssudalar üzrə öhdəliklər.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
