Dnk ha’m rnk nin’ du’zilisi ha’m sintezi

44. Eger vazopressinnin’ i-RNK molekulasinda 7 kodon bolsa, ol neshe nukleotidten du’zilgen boladi?
A) 21 B) 7 C) 14 D) 28


45. DNK da A-35 % in qurasa, olardin’ sani 70 bolsa, usi DNK da neshe vodorod baylanis bar.
A) 90 ta B) 460 ta C) 115 ta D) 230 ta


46. Fotosintez protsesinde 900 gr glyukoza payda boliwi ushin qansha ATF jumsaladi?
A) 18 B) 36 C ) 90 D) 180


48. DNK nin’ uzinlig’i qansha nm bolsa, onnan transkripsiyalang’an i-RNK nin’ quraminda 132 nukleotid boladi?
A) 89,76 B) 22,44 C) 38,82 D) 44,88


49. DNK nin’ uzinlig’i 19,4 nm bolsa, onin’ quraminda A nukleotidlardin’ sani 16 % in qurasa, bul DNK dag’i vodorod baylanislar sanin tabin’?
A) 68 B) 280 C) 136 D) 72


50. DNK nin’ quraminda A-36 % bolsa, G nukleotidlari ha’m T nukleotidlari-nin’ uliwma % qansha ?
A) 72 % B) 36% C) 50 % D) 28%


Genetik kod

Birinshi tiygeren’			Ekinshi tiygeren’		U’shinshi tiygeren’
	U (A)	S (G)	A (T)	G (S)
U(A)	Fen Fen Ley Ley	Ser Ser Ser Ser	Tir Tir ___ -----	Tsis Tsis ----- Tri	U (A) S (G) A (T) G (S)
S (G)	Ley Ley Ley Ley	Pro Pro Pro Pro	Gis Gis Gis Gis	Arg Arg Arg Arg	U (A) S (G) A (T) G (S)
A (T)	Ile Ile Ile Ile	Tre Tre Tre Tre	Asn Asn Liz Liz	Ser Ser Arg Arg	U (A) S (G) A (T) G (S)
G (S)	val Ha’ml Ha’ml Ha’ml	Ala Ala Ala Ala	Asp Asp Glu Glu	Gli Gli Gli Gli	U (A) S (G) A (T) G (S)

Bu kesteden paydalaniw an’sat. Triplettegi birinshi nukleotid shep ta’reptegi vertikal qatardan, ekinshisi –ustingi gorizontal ha’m u’shinshisi- on’ ta’reptegi vertikal qatardan alinadi. Izlenip atirg’an aminokislata bolsa u’sh nukleotidlerdin’ ha’mmesinen keletin siziqlar kesisken jerde boladi. Aytayiq i-RNK dag’i UGG qanday aminokislata haqqindag’i xabarg’a iye ekenligin biliw kerk: shep ta’repten vertikal boylap U di, Ustki ta’repten G ni, on’ ta’repten vertikal boylap G ni alamiz. Siziqlar “Tri” yag’niy triptofanda kesisedi. DNK da bul aminokislata ASS tripleti menen kodlang’an.

Organizmler xromosomalardin’ toplamlari

Organizmler din’ ati	Xromosomalar sani							Genlerdin’ birigiw gruppalari sani
	Somatik kletkalarda			Jinisiy kletkalarda
	2n	Auto-soma-lar	Jinisiy Xromo-somalar	n	Auto-somalar	Jinisiy Xromo-somalar
Drozofilla shibini	8	6	2	4	3	1	4
Bas biyti	12	10	2	6	5	1	6
U’y shibini	12	10	2	6	5	1	6
Adam	46	44	2	23	22	1	23
Nango’rek	48	46	2	24	23	1	24
Kepter	80	78	2	40	39	1	40
Iyt	78	76	2	39	38	1	39
At asgeren’idasi	2	1	1	1	-	1	1
Qoyan	44	42	2	22	21	1	22
Shimpanze	48	46	2	24	23	1	24
Eshki	60	58	2	30	29	1	30
Bezgek plazmodiyasi	2	1	1	1	-	1	1
Sazan baliq	104	102	2	52	51	1	52
Burish	48	46	2	24	23	1	24
Kapusta	18	16	2	9	8	1	9
Tu’rpi	18	16	2	9	8	1	9
Ma’kke	20	18	2	10	9	1	10
Naqat	14	12	2	7	6	1	7

TU’R ISHINDE GIBRIDLEWDЕ NA’SILLIK NIZAMLARI

Genlerdin’ belgilerge ta’sir etiw tu’rleri

Organizm genotipi ma’lim ta’rtipte o’zara bir-birine ta’sir ko’rsetiwshi genler sistemesi. Genlerdin’ tiygeren’inan eki tu’rli o’zara ta’siri parq etiledi:

1. Allel genlerdin’ o’zara ta’siri
2. Allel emes, yag’niy allel emes genlerdin’ o’zara ta’siri
Genlerdin’ o’zara ta’sirin to’mendegishe ko’rsetiw mu’mkin :
I. Allel genlerdin’ o’zara ta’siri :
1. Toliq emes dominantliq yaki araliq dominantliq. Organizm geterezigota jag’daydainda bolg’anda retsessiv gen dominant gennin’ toliq ko’riniste boliwina jol qo’ymaydi. Na’tiyjede, fenotip araliq xarakterge iye bolip qaladi. Ma’selen, adamda ko’z kesesinin’ normal rawajlaniwi dominant gen (A), rawajlanbawi retsessiv gen (a) basqaradi. Geterezigota jag’daydainda (Aa) shala dominantliq na’tiyjesinde ko’z kesesi kishi boladi.
2. Dominantliq menen alding’i shinig’iwda tanisip shiqqanbiz. Belgi gomozigotalarda (AA) , geterozigotalarda (Aa) kem ju’zege shig’adi.
3. Retsessivlik. Belgi tek gomozigotalarda (aa) ju’zege shig’adi.
4. O’te dominantliq. Geterezigota jag’daydainda (Aa) dominant gennin’ ta’siri ku’shlirek ju’zege shig’adi.
5. Kodominantliq. Geterezigota jag’daydainda ha’r eki gen bir-birinen erkin halda o’z ta’sirin ju’zege shig’aradi. Bul usulda adamda IV qan gruppasi aniqlanadi (I^A I^B).
6. Ko’p allellik. Ko’binese genler ekiden ko’birek allellerge iye boliwi mu’mkin. Bul jag’dayda ko’p allellik dep ataladi. Bug’an tipik misal qoyanlar ren’in aniqlawshi alleller; C allel basqa allellerden dominantliq qiladi, terinin’ qara ren’in belgileydi.
SH –ayaq pa’njeleri, quyriq, qulaq, murinnin’ qara ren’in belgileydi (Himalay ren’), c ^{c h} - shinshilla ren’in, c - albinizmdi belgileydi. Olardin’ bir-birine ta’sirin to’mendegishe belgilew mu’mkin.
C > c ^h > c ^{c h} > c
Ko’p allellikke basqa misal qilip qan gruppalari allellerdi keltiriw mu’mkin. Adamdag’i O, A, B, AB qan gruppalarin I^o, I^A, I^B allellerdin’ o’zara ta’sirin belgileydi.
Kletkanin’ bo’liniwi, jinisiy kletkanin’ rawajlaniwi ha’m tuqimlaniwi, awlatlar arasindag’i a’piwayi izshillikti ta’minleydi. Na’sillik belgilerdi u’yreniwdin’ tiykarg’i metodin shex alimi Gregor Mendel (1822-1884) islep shiqti. Mendelge shekem XVIII asrde rus akademigi I.G.Kelreyter (1733-1806) temeki o’simligin gibridlew boyinsha jumis alip bardi. Ol bu gibrittin’ ata-ana organizmine qarag’anda ku’shli rawajlaniwin ko’rsetedi. Fransuz alimi Sh.Noden (1815-1899) gibridlerde ata-ana belgilerinin’ u’stinlik qiliwin ko’rsetedi.
Bulardin’ ha’mmesi na’sillik belgi mazmunin biliwdi ha’m onin’ nizamlarin ashiwg’a erise almadi. Mendel bul nizamdi 1865 jilda ashti, yag’niy na’sillik belgini u’yreniwdin’ tiykarg’i usuli gibridologik yaki gibridlew usulin islep shiqti. Ol o’z ta’jiriybelerin mart ayinda Brno qalasindag’i az sanli ta’biyattaniw ja’miyetinde ma’lim qildi. Bul jumis 1868 jilda «O’simlikler gibridleri u’stinde ta’jiriybeler» ati menen baspadanshiqti. Biraq bul jumis 1900 jilg’a deyin alimlar ortasinda aniq bolmay qaldi.
Mendeldin’ xizmetleri tek na’sillik nizamliqlarin ashiwdan ibarat bolmay, ba’lki onin’ mazmunin tu’sindiriwde u’lken rol tutadi. Mendel izertlewlerinin’ tiykarg’i belgilerinen biri baslang‘ish ata-ana formalarin tan’lawdan ibarat edi.
1. Shag’ilistiriw ushin bir-birinen keskin parq qiliwshi belgileri bolg’an organizmler tan’lap alindi. Bir-birinen keskin parq qilatug’in jup belgiler alternativ belgiler delinedi. Keyin ala bul organizmler o’zara shag’ilistirildi. Shag’ilistiriw sxemasin du’ziwde ata ha’m analar P ha’ribi menen belgilenip, birinshi orinda urg’ashi jinis ♀ (venera), ekinshi orinda erkek ♂ (mars) jinis jaziladi. Shag’ilistiriw X belgisi menen belgilenedi. Shag’ilistiriw na’tiyjesinde aling’an gibrid awlatlar F (lat. «balalar» so’zinin’ bas haribi) menen belgilenip, onin’ astina jazilatug’in san neshinshi buwin ekenligin ko’rsetedi.
F₁, F₂, F₃, Fn na’sillik belgilerdi ha’r tu’rli bolg’an eki organizmdi shag’ilistiriwdan aling’an buwin gibrid delinedi. Ma’lim belgileri menen bir-birinen parq qilatug’in, biraq bir tu’rge kiretug’in eki organizmdi shag’ilistiriw tu’r ishindegi gibridlew delinedi.
Eki shag’ilistiriwdin’ birinde bir belgi menen ata jinisi, ekinshisinda usi belgi menen ana jinisi ajriralip tursa, bunday shag’ilistirg’anda retsiprok - keri shag’ilistiriw delinedi.
Monogibrid shag’ilistiriw. Bir jup belgisi menen keskin (alternativ) parq qilatug’in eki organizmdi shag’ilistirg’anda monogibrid shag’ilistiriw delinedi. G.Mendel ta’jiriybeleri da usinday shag’ilistiriwdan baslang’an. Bug’an lobiya awlatlarin alg’an.
Misal: qizil gu’lli lobiyati aq gu’lli lobiya penen, sari da’nli lobiyati jasil da’nli menen monogibrid shag’ilistirilg’an. Bunda 7 jup belgi u’yrenilgen. Uliwma, shag’ilistiriwdan aldin ata-ana formalar menen qansha buwinlarda na’sillik ta’repten turaqli ekenligine isenim payda qiliw kerek. Mendel 1 tu’rli belgi menen parq qilatug’in lobiyalardi shag’ilistirg’anda birinshi buwin gibridler bir tu’rli boliwin, yag’niy olarda ata yaki anadag’i bir belgi ju’zege shig’iwin aniqladi.
Qizil ha’m aq gu’lli lobiyalar shag’ilistirilg’anda birinshi buwin gibridlerde tek qizil gu’l payda boladi. Sari ha’m jasil ren’li lobiyalar shag’ilistirilg’anda sari da’nli lobiya aling’an. Mendel 1-buwin (F₁) de gibridlerde ko’zge ko‘ringen ata ha’m ana belgilern dominant (u’stin) belgiler dep atag’an ha’m olardin’ na’sillik faktorlarin alfabittin’ u’lken ha’ripleri menen belgiledi (A, B, D). Birinshi buwing’a qaray ko’rinbegen belgilerdi retsissiv (sheginiwshi yaki jasirin) belgiler dep atap olardin’ na’sillik faktorlarin alfabittin’ kishi ha’ripleri menen belgiledi (a, b, d)