Djumayeva irodaning fizika o’qitish metodikasi fanidan tayyorlagan

2.2. Sharq allomalarining Fizika fani rivijida boshqa fanlar bilan bog’liqligini urganishda qoshgan hissasi.
Markaziy Osiyo, xususan, o’zbekiston hududida olib borilgan ar-xeologik qazishlar va tadqiqotlar buni yaqqol isbotlab bermoqda.
Sharq allomalarining buyuk vakillari bo’lmish Muso al-Xorazmiy va Muhammad al-Farg’oniylar Bag’dod akademiyasi ,,Bayt ul-Hikmat" (,,Donolar uyi") da o’z tadqiqotlarini olib borganlar. Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (780- y.da Xivada tug’ilib, 850-y. da Bag’dodda vafot etgan) matematika, astronomiya, geografiya sohasida asarlar yaratgan. ,,Al-jabr" (algebra) fani va ,,algoritm" tushunchasiga asos solgan. Uning ,,Hisob al-Hind" va ,,Astronomik jadvallar" asarlari o’n ikkinchi asrdayoq lotin tiliga tarjima qilinib, Yevropada keng tarqalgan o’nli sanoq sistemasi va algoritm tushuncha-sining yoyilishiga olib kelgan.
Abdul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kashr al-Farg’oniy ham astronomiya, geografiya, matematika fanlari bilan shug’ullangan Farg’oniy Quyosh tutilishini oldindan hisoblab chiqqan. Yerning zoldirsimon ekanligini ilmiy isbotlagan, meridian uzunligini hisoblagan, Nil daryosining oqimini o’lchash uchun asbob yasagan va unga risolalar yozgan. Uning ,,Yulduzlar ilmi va samoviy harakatlar haqida to’plam" nomli qomusiy asari ko’plab tillaiga tarjima qilingan.
O’sha davrda yashagan buyuk Sharq allomalaridan yana biri Abu Nasr Muhammad Uzlug Tarxon al-Forobiydir. Turli sohalarga oid 160 dan ziyod asarlar yozgan.
O’n birinchi asrda Xorazm poytaxti Urganchda ,,Bilmidonlar uyi" —
,,Ma'mun akademiyasi" tashkil etilgan bo’lib, falsafa, matematika va tib ilmlari muhokama qilingan. Buyuk mutafakkirlar: Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abu Sahl Masihiy va boshqalar bu akademiyaning a'zolari bo’lishgan.
Qomusiy olim va mutafakkir Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beamiy (973- y. da Xorazmda tug’ilib, 1048-yilda G'aznada vafot etgan) birinchi globusni yasagan 150 dan ortiq kitob va risolalar yozgan. Geliotsentrik sistema to’g’risidagi fikrlari bilan fan taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan.
Abu Ali ibn Sino — qomusiy olim, shoir (980-y. da da tug’ilib, 1037- y. da Isfaxonda vafot etgan). Asarlarining soni 280 dan ortiq. Ulardan 40 dan ko’prog’i tibbiyotga, 30 dan ortig’i tabiiy fanlar va musimantiq, axloq, ilohiyot, ijtimoiy-siyo-siy mavzularda.
O’n beshinchi asrda Mirzo Ulug’bek Samarqandda akademiya tashkil qildi. Uning qoshida yaxshi jihozlangan rasadxona, boy kutubxona va oliy o’quv yurti — madrasa bor edi.
Muhammad Tarag’ay Ulug’bek (1394- yilda Sultoniya shahrida tu-g’ilgan, 1449- yilda o’ldirilgan) dunyodagi eng yirik astronomiya mak-tabini tuzgan. Katta ilmiy va madaniy meros qoldirgan. Shulardan biri ,,Ulug’bek ziji" (,,Ziji Ko'ragoniy")dir. Shogirdlari bilan mingdan ortiq yulduzlar ro’yxatini tuzgan.
Mashhur astronom va matematik olim — Nasriddin Tusiy (Abu Ja'-far Muhammad ibn Muhammad Ibn Hasan astronomiya va matematika fanlar taraqqiyotga katta hissa qo’shgan. Uning ,,Axloqi Nasriy" va ,,Tajrid", shuningdek mineralogiya, tibbiyot, fizika, mantiq, falsafa va boshqa sohalarga oid ko’plab asarlari mavjud.
Matematik va astronom Qozizoda Rumiy (Salohiddin Muso ibn Muhammad 1360 — 1437) Mirzo Ulug’bekning ustozi bo’lgan. Rumiy ,,Aflotuni zamon" (o’z davrining Platoni) nomini olgan.
Atoqli matematik va astronom Koshiy, taxminan 1430- y. da vafot etgan) birinchi bo’lib fanga o’nli kasrlarni kiritdi va nazariy asosladi, sin 1° va  sonini o’nli sistemada 17 xonagacha aniqlik bilan hisobladi.
Mashhur astronom Ali Qo’shchi (Mavlono Alouddin Ali ibn Mu-hammad Qo’shchi, 1403 — 1474) matematika va astronomiyaga doir risolalar yozgan. U fasllar almashinuvi, Oy va Quyosh tutilishini ilmiy-tabiy jihatdan to’g’ri tushunturib bergan.
Yuqorida nomlari qayd etilgan buyuk mutafakkirlarning tabiiy fanlar, matematika, tibbiyot, falsafa, tilshunoslik sohalaridagi ishlari, kashfiyotlari butun dunyo ilm-u fanining taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi, ayrim fan sohalarining yuqori bosqichga ko’tarilishi-ga, yangi yo’nalishlar paydo bo’lishiga olib keldi. Buyuk bobolar ruhiga yuksak hurmat va ehtiromda bo’lgan keyingi avlodlar ularning ishlarini munosib davomchilari bo’lib qolishmoqda. Bunga O’zbekistonda fizika taraqqiyoti sohasida olib borilayotgan ishlar yaqqol misol bo’la oladi.
3. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng ilm-fanning rivojiga alohida e'tibor berilmoqda. Hozirgi o’zbekiston fanlar akademiya-sining ilmiy-tarmoqlar bo’yicha sakkizta bo’limi mavjud. Ulardan biri fizika-matematika fanlari bo’limidir. Uning tarkibiga fizika sohasida faoliyat ko’rsatayotgan quyidagi ilmiy tekshirish institutlari kiradi: Yadro fizikasi instituti ,,Fizika—quyosh" ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi, Elektronika instituti, Astronomiya instituti, Issiqlik fizikasi bo’limi. Hozirgi paytda o’zbekistonda fizikaning quyidagi yo’nalishlari bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda:
Issiqlik fizikasi — asosan, akademik P. Q. Habibullayev yaratgan ilmiy maktabda olib borilib, uning asosini O’zbekiston Fanlar akademiyasining issiqlik fizikasi bo’limi tashkil qiladi. Ilmiy ishlar: bir jinsli bo’lmagan muhitlar issiqlik fizikasi, lazer nurlarining jismlar bilan o’zaro ta'sirlashuvi, yuqori haroratli o’ta o’tkazuvchanlik yo’nalishlariga taalluqlidir.
Yadro fizikasi — bu sohadagi ishlar, asosan, Yadro fizikasi institutida olib boriladi. Ular O’zbekistonda 20-yillardan boshlan-gan. Lekin muntazam tadqiqotlar Fizika-texnika institutida akade-mik S. A. Azimov (1914 - 1988) rahbarligida olib borilgan. 1956-yilda esa Yadro fizikasi instituti tashkil qilingan. Hozir bu yerda: yadro spektroskopiyasi va yadro tuzilishi, yadro reaksiyalari, maydonning kvant nazariyasi, elementar zarralar fizikasi, relyativistik yadro fizikasi va boshqa yo’nalishlar bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
Quyosh texnikasi fizikasi (geliotexnika) — bu yo’nalishning asosiy maqsadi quyosh nuri energiyasini issiqlik energiyasiga aylantirishning fizik asoslarini ishlab chiqish va ular asosida yuqori samarali geliotexnik qurilmalarni yaratishga qaratilgan. Bu tarmoqning rivojlanishida akademiyaning muxbir-a'zosi . Umarovning (1921 — 1988) xizmatlari katta. Hozirgi paytda xonadonlarni issiq suv va issiqlik bilan ta'minlovchi quyosh isitgichlari, meva quritgichlar, sho’r suvlarni chuchuklash-tiruvchi qurilmalar, quyosh energiyasi asosida ishlovchi boshqa moslamalardan xalq xo’jaligida keng foydalanilmoqda.
Qiyin eruvchi materiallar fizikasi. Yuqori haroratli materialshu-noslikka oid bu tadqiqotlar 1976-yildan boshlab S. Azimov va boshqalar tomonidan keng ko’lamda o’tkazila boshlandi. Bu tadqiqot-larda to’plangan quyosh nuri bilan materiallarga termik ishlov berish usuli asos qilib olindi. Shu maqsadda 1987- yilda Toshkent viloyatining Paikent tumanida 1000 kv quvvatli katta quyosh sandoni qurib bitkazildi. Bunday qurilma shu paytga qadar Fransiyaning Odeyo shahridagina mavjud edi. Qurilmaning fokus masofasi 18 m bo’lib, u 54x42 m o’lchamga ega va 62 ta bir xil o’lchamdagi geliostatlardan iborat. 1993-yilda esa ,,Fizika — Quyosh" ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi tarkibida ,,Materialshunoslik" ilmiy-tekshirish instituti tashkil qilindi.
Yuqori energiyalar fizikasi sohasidagi ishlar akademik S. Azimov rahbarligida Fizika-texnika institutida boshlangan. Tadqiqotlar, asosan, ikki yo’nalishda olib borilmoqda: kosmik nurlar fizikasi va juda katta eneigiyagacha tezlashtirilgan zarra va yadrolarning nuklonlar hamda yadrolar bilan ta'sirlashuvlarini o’rganish.
Fizikaviy elektronika. o’zbekistonda bu sohadagi dastlabki tad-qiqotlar o’tgan asrning o’ttizinchi yillarida boshlangan. Bu soha-ning keyingi rivojlanishi, fizik-elektronchilar ilmiy maktabining vujudga kelishi, ko’p jihatdan akademik U. Orifov (1909 — 1976) nomi bilan bog’liq. 1967- yilda esa Fanlar akademiyasining elektro-nika instituti tashkil qilindi.
Yarim o’tkazgichlar fizikasi — bu sohadagi ilmiy-tadqiqot ishlari yigirmanchi asrning 30- yillarida boshlangan. Bu ishlar ko’plab ilmiy-tekshirish institutlari va oliy o’quv yurtlarida olib borilmoq-da. Yarim o’tkazgichlar fizikasi sohasida o’zbek olimlarining yutuqlari ham talaygina. Jumladan, quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beruvchi o’zgartkichlar, yuqori kuchlanishli fotoelektrik generatorlar, ikki yoqlama sezgir fotoo’zgartkichlar ishlab chiqildi va ular asosida fotoelektrik qurilmalarning modullari yaratildi. seku nd (s) — seziy-133 atomi asosiy holatining ikkita o’ta nozik sathlari orasidagi o’tishga mos keluvchi nurlanish davrining 9192631770 tasiga teng bo’lgan vaqt;
Fizika fanining asosiy tekshirish uslubi — tajribadir. Tajribalar natijasini tushuntirish, asoslash maqsadida ilmiy nazariyalar yaratiladi. Bularning hammasi tabiatda mavjud bo’lgan obyektiv qonuniyatlarni o’rganishga va natijada ularning fizik qonunlarini yaratilishiga olib keladi. Fizik qonunlar fizik kattaliklar orasidagi ma'lum munosabatlar vositasida ifodalanadi.


XULOSA:
Hozirgi vaqtda ilmiy -texnik taraqqiyot jadal rivojlanmoqda. Fan va texnikaning ko'plab sohalarida chuqur, sifatli o'zgarishlar yuz berdi. STP ning paydo bo'lishi fundamental fizika sohasidagi katta kashfiyotlar bilan bog'liq. Radioaktivlik, elektromagnit to'lqinlar, ultratovush, reaktiv harakatlanish va boshqalarning kashf qilinishi. odam bu bilimlarni qo'llagan holda texnologiyani rivojlantirishda ancha oldinga siljishiga olib keldi. Inson uzoqdan nafaqat tovushni, balki tasvirni ham uzatishni o'rgandi. Bir kishi kosmosga chiqib, Oyga tushdi va uning teskari tomonini ko'rdi. Noyob optik asboblar yordamida uzoq sayyoralar qanday moddadan yasalganligini aniqlash mumkin. Olingan yangi ma'lumotlar bir kun kelib odamga fan va texnologiyaning yangi yutuqlariga olib keladigan ajoyib kashfiyotlar qilishga imkon beradi. Butun dunyoda texnologiyaning asosiy tarmoqlarida chuqur sifatli o'zgarishlar yuz bermoqda. Ilmiy -texnik taraqqiyot fanning jamiyat hayotidagi rolini tubdan o'zgartirdi. Ilm darhol ishlab chiqaruvchi kuchga aylandi.
Yaqin vaqtgacha umumiy fizikaning bir qismi bo'lgan amaliy elektronika fizik kimyo, geofizika va astrofizikaning umumiy fizikadan ajralgani kabi mustaqil fan sohasiga aylandi. So'nggi yillardagi asosiy yutuqlar turli fanlarning chorrahasida - biofizika, qattiq jismlar fizikasi va astrofizikada qo'lga kiritildi. DNK tuzilmalarini hal qilish, murakkab oqsil molekulalarini sintez qilish va genetik injeneriya yutuqlari spektroskopiya, rentgen kristallografiyasi va elektron mikroskopi yutuqlari orqali amalga oshirildi. Ultratovush tadqiqotlari va amaliy qo'llanmalarda tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Kimyoning yangi yo'nalishi - ultrasonik kimyo shakllanmoqda. Ultratovushni qo'llashning yangi sohalari paydo bo'ldi: mikroskopiya, golografiya, kvant akustikasi va boshqalar. Ultratovush yordamida dengizchilar turli suv osti ob'ektlarini aniqlaydilar, shifokorlar kasalliklarni aniqlaydilar. Ultratovush quradi va yo'q qiladi, kesadi va burg'ulaydi, shtamplash va lehimlaydi, tozalaydi, saralaydi, sterilizatsiya qiladi, qidiradi. U geologik qidiruvchilar va neftchilar tomonidan qabul qilingan. Va bu hammasi emas, ultratovushli ilovalar ro'yxatini davom ettirish mumkin.
Transistorning ixtirosi radioelektronika sohasida haqiqiy inqilobga olib keldi. Transistorlar texnologiyasi asosida fan va texnikada yangi yo'nalish - mikroelektronika paydo bo'ldi. Bu odamga birinchi yarimo'tkazgichli kompyuterlarni yaratishga imkon berdi. Fizika informatikaning moddiy asosi hisoblangan zamonaviy hisoblash texnikasini yaratishga hal qiluvchi hissa qo'shadi. Qisqa vaqt ichida kompyuter texnologiyalari ancha oldinga qadam tashladi. Zamonaviy shaxsiy kompyuterlar ma'lumotni qayta ishlashning katta tezligiga, katta hajmli xotiraga ega bo'lib, deyarli har qanday hisob -kitoblarni bajarishga imkon beradi. Periferik qurilmalar yordamida kompyuter ko'radi, eshitadi, chizadi, chizadi, chop etadi, gapiradi, ko'rsatadi, o'yin o'ynaydi, o'rgatadi, ishlab chiqarish jarayonlarini boshqaradi, kosmik parvozni kuzatadi va hokazo. Bugungi kunni kompyutersiz tasavvur qilish qiyin. Hozirgi kunda kompyuter yordamida aloqa kompyuter tarmog'i orqali istalgan nuqtadan amalga oshiriladi globus.
Shunday qilib, odamlar o'rtasida video, audio va matnli ma'lumotlar almashinuvi mavjud turli mamlakatlar Oh Bu odamlarga bir -birlarini yaxshiroq tushunishga, bir -birlari haqida ko'p narsalarni o'rganishga va kerakli ma'lumotlarni olishlariga imkon beradi. Elektron pochta sizning ulkan hajmdagi xabaringizni bir necha soniya ichida dunyoning istalgan burchagiga etkazib beradi. Kompyuter texnologiyasi va texnologiyasining rivojlanishi bunga imkon beradi olim fiziklar eng murakkab hisob -kitoblarni amalga oshirish, ehtimolli vaziyatlarni tahlil qilish, turli jarayonlarning matematik modellarini tuzish. Bular. fizikaning rivojlanishining o'zi, o'z aqli bolasining ishtirokisiz mumkin emas.
Xuddi shu misollarni fizikaning istalgan sohasi uchun ham keltirish mumkin. Yangi jismoniy qonunlarning har qanday kashfiyoti ularni boshqa fanlar va texnologiyalarni rivojlantirishda ishlatishga olib keladi. Va bu, o'z navbatida, fundamental fizikada yangi kashfiyotlarga olib keladi. Shunday qilib, ilmiy -texnik taraqqiyotni to'xtatib bo'lmaydi. Fizikaning rivojlanishi nafaqat moddiy dunyo kontseptsiyasiga tub o'zgarishlarni, balki laboratoriya kashfiyotlariga asoslangan zamonaviy texnologiyalarni qo'llash bilan jamiyatda progressiv o'zgarishlar ro'y bermoqda. Ilm -fan va texnologiyaning rivojlanishi tufayli Yer sayyorasidagi odamlar yaqinlashdi - yagona axborot makonida qolishdi. Endi Yer cheksiz katta va uning yuzasida ham, tubida ham hamma narsani qilish mumkin emasdek tuyuladi. Bir xil fan va texnika yutuqlari bilan qurollangan odamning shoshilinch harakatlari tabiat va insonning o'zi uchun qaytarilmas va ko'pincha halokatli oqibatlarga olib keladi.
Fizika tabiat hodisalarining eng sodda va shu bilan birga eng umumiy qonunlarini, materiyaning xossalari, tuzilishi va uning harakat qonunlarini o`rganadigan fandir. Harakat materiyaning ajralmas xossasi va mavjudlik shartidir. Materiya makon (fazo) va zamonda (vaqtda) mavjuddir.