Dİyanet iŞleri başkanliği akçaabat-darica

Meydan-Larousse, İstanbul 1973.

Mübarek, Muhammed, İslam’da İktisat Nizamı (Trc. H. cemal), İst. 1977.

Münavi, Feyzu’l-Kadir, Beyrut 1391H.

Müslim, Sahih, Kahire 1374-1375 H.

en-Nesefi, Ebu’l-Berekat Abdullah b.Ahmed, Medariku’t-Tenzil ve Haka- iku’t-Te’vil, Mısır (ts.).

Özbek, Abdullah, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed, Konya 1988.

Razi, Fahruddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer, Mefatihu’l-ğayb, Beyrut 1990.

Sabuni, Muhammed Ali, et- Tibyan fi ulumi’l- Kur’an, Mekke 1980.

_________, Ravaiu’l-beyan tefsiru ayati’l-ahkamı mine’l-Kur’an, İstanbul, (ts.).

Sarı, Mevlüt, El Mevarid, İst., Bahar Yayınları (ts.).

Serahsi, Şemsü’d-Din, Mebsut, Beyrut, Dar El-Marefah, 1986.

Suyuti, Celalüddin Abdurrahman , el-İtkan fi ulumi’l-Kur’an, İstanbul, 1978.

Şener, Mehmet, İslam Hukukunda Örf, İzmir 1987.

Şevkani, Neylu’l-Evtar, Mısır 1371 H.

Şibli, Mevlana, Asrı Saadet (Trc. Ö. R. Doğrul), İst.1977.

Şimşek, M. Sait, Kur’an’da İki Mesele, Konya 1987.

Taberi, Tarihu’r-Rusul ve’l-Muluk, Mısır 1968-1969.

Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Sevre, Sünen, Kahire 1384 H.

Topçu, Nureddin, Kültür ve Medeniyet, İst.1970.

Uludağ, Süleyman, İslam’da İrşad, İst .1984.

Umeri, Ekrem Ziya, Medine Toplumu, (çev. Nureddin Yıldız), İstanbul 1988.

Ünal, Ali, Kur’an’da Temel Kavramlar, İst. 1986.

Yıldırım, Suat, Kur’an’da Uluhiyyet, İstanbul 1987.

Zemahşeri, Muhammed b. Ömer, Tefsiru’l-Keşşaf an hakaiki’t-tenzil ve uyuni’l-ekavil fi vücuhi’t-te’vil, Kahire 1977.

Zerkani, Menahilü’l-irfan fi ulumi’l-Kur’an, Beyrut, 1995.

Zeyd, Mustafa, en-Nesh fi’l-Kur’ani’l-Kerim, Beyrut 1987.

Zerka, Mustafa Ahmed, el-Medhalu’l Fıkhı’l-Amm, Dımeşk 1956.

Zeydan, Abdülkerim, İslam Hukuku’na Giriş (Trc. Ali Şafak ), İst.1976, s.367.

1 Durmuş Aslan, Metodolojik Yönden Kur’an’ın Tedriciliği (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Sivas 1999, s.10.

2 İbn Manzur, lisanü’l Arap, 1.bs., Beyrut, Darü’s-Sadr, 2000, c.5, s.237; Heyet, Müncit, 37. bs., Beyrut, Daru’l

Meşrık, 1997, s.210; Mevlüt Sarı, El Mevarid, İst., Bahar Yayınları, s.481; Heyet, Mu’cemü’l Arabiyyü’l Esasi,

Tunus, 1999, s.444.

3 Hasan Said, el-Kermi, , el-Hadi ila lüğati’l-arab, Beyrut, 1991, c.I, s.22, 23.

4 İbn Manzur, a.g.e., s.237.

5İbn Manzur, a.g.e., s.237.

6 Asım Efendi, Kamus Tercemesi, İstanbul 1304, c.II, s.743.

7 el-Kermi, a.g.e., c.I, s.22, 23.

8 Aslan, a.g.e., s. 23.

9 el-Kermi, a.g.e., s.23.

10 Örnekleriyle Türkçe Sözlük , MEB, Ankara 1995, c.IV, s.2804; Türkçe Sözlük, TDK, s.1436.

11 Meydan-Larousse, İstanbul 1973, c.XII, s.4.

12 Bu tanımımız için bkz. Bakara, 2/213; Nisa, 4/164-165; Yunus, 10/19; Şura, 42/13-14; Hadid, 57/26-27; Fazlur-

Rahman, Allah’ın Elçisi ve Mesajı (Makaleler I), (çev.Adil Çiftçi), Ankara 1997, s.47; Mehmet Erdoğan, “Sosyal

Değişme Karşısında İslam Hukuku”, Sosyal Değişme ve Dini Hayat (İSAV, Sempozyumu Bildirileri), s.32,

İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi, s.139; M. Fatih Kesler, Kur’an-ı Kerimin Evrenselliği, İstanbul 1996,

s.123-124.

13 Ankebut, 29/2-3; Kıyamet, 75/36.

14 Nisa, 4/163-165.

15 Nahl, 16/36; Ahzab, 33/39.

16 Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, Ankara 1997, s.41.

17 Aslan, a.g.e., s. 29.

18 Ahmet Hamdi Akseki, İslam Dini (İtikat, İbadet, Ahlak), Ankara, 1964, s.19-21; Mehmet Erdoğan, Akıl – Vahiy

Dengesi Açısından Sünnet, İstanbul 1995, s.5,22.

19 Bu tanımlamamız ilgili kaynaklardaki “ tedriciliğin hikmetleri ” konusu çerçevesinde yapılmıştır. Bkz. Zerkani,

Menahilü’l-irfan fi ulumi’I-Kur’an, Beyrut, 1995, c.I, s.48-54; Muhammed Ali es-Sabuni, et- Tibyan fi ulumi’l-

Kur’an, Mekke 1980, s.35-38; Zeki Duman, Nüzulünden Günümüze Kur’an ve Müslümanlar, Ankara 1996,

s.51-52.

20 Daha geniş açıklama için bkz. Aslan, a.g.e., s. 30.

21 Elmalılı M.H.Yazır,Hak Dini Kur’an Dili,1939, c.III, s.l889-1990.

22 Ali Ünal, Kur’an’da Temel Kavramlar, İst. 1986, s.200.

23 Rum, 30/30.

24 Elmalılı, a.g.e., c.VI, s.3822.

25 Ünal, a.g.e., s.202.

26 Şura, 42/13.

27 Beyine, 93/6-8.

28 Necm, 53/39.

29 Yasin, 36/82.

30 Hud, 11/7.

31 Tin, 95/4.

32 Mu’minun, 23/12-14.

33 İbn-i Haldun, Mukaddime, (Trc. Süleyman Uludağ), 2.bs., İst., Dergah Yayınları, 1988, c.II, s.367-368, c.III,

s.144-145.

34 Abdülfeyyaz Tevfik, Terbiye ve Talim Umdeleri, İst. 1924, s.25.

35 Süleyman Uludağ, İslam’da İrşad, İst .1984, s.180-181.

36 İbrahim Canan, Rasullullah’ta Muhataba göre ve Tedric Prensipleri, 2.

37 Gazzali, Varlıkların Yaradılış Hikmetleri (Trc.Komisyon), Ank.1986, s.56-57.

38 Bilgiseven, Amiran Kurtkan, Genel Sosyoloji, İst. 1976, s.47.

39Bilgiseven, Fert ve Topluluk ilişkileri Bakımından Şahsiyet ve Cemiyet Tipolojisi, İst.1977, s.144.

40 Bilgiseven, a.g.e, s.145.

41 Bilgiseven, Genel Sosyoloji, s.47.

42 Müslim, Sahih, Kahire 1374-1375H., Kader, 25.

43 Müslim, Birr, 65.

44 İzzet Er, Sosyalleşme, Sosyal Gelişme ve İslam, Bursa 1988, s.31.

45 Seyyid Kutub, fi zilali’l-Kur’an (Trc.), İst.1974-76, c.XXI, s.437.

46 Enfal, 8/46.

47 Kutub, İslam’da Sosyal Adalet (Trc.), 1964, s.38.

48 Tevbe, 9/24,55.

49 Hucurat, 49/13.

50Muhammed Ebu Zehra, İslam’da Sosyal Dayanışma (Trc.), İst.1976, s.33,34.

51 Maun, 107/1-7.

52 Ankebut, 29/45.

53 Müslim, Savm, 66.

54 Er, a.g.e, s.38.

55 Ömer Çapra, İslam’da İktisadi Nizam (Trc.), İst.1977, s.29.

56 Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Buhari, el-Camiu’s-Sahih, İst., Çağrı Yayınları, 1992., İlm, 3.

57 Muhammed Mübarek, İslam’da İktisat Nizamı (Trc.), İst.1977, s.70.

58 Er, a.g.e., s.48

59 Beşirüddin Mirza, İslamiyet ve Dünya Nizamı(Trc.), Ank.1959, s.102-116.

60 Mübarek, a.g.e., s.71.

61 Ebu Zehra, a.g.e., s.49-54.

62 Nisa, 4/1.

63 Hucurat, 49/13.

64 Muhammed Hamidullah, İslam’a Giriş (Trc.), İst.1976, s.173.

65 Hamidullah, İslam Peygamberi (Trc.), İst.1969, c.II, s.180.

66 Hamidullah, a.g.e., c.II, s.181.

67 Bilgiseven, Mali Sosyoloji, İst.1968, s.90-95.

68 Er, a.g.e., s.78-79.

69 Bilgiseven, Eğitim Yolu İle Kalkınmanın Esasları, İst.1977, s.194.

70 Bilgiseven, Mali Sosyoloji, s.65.

71 Ebu Davud, Zekat, 26; İbn Mace, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992, Ticaret, 25.

72 Fazlurrahman, İslamiyet ve İktisadi Adalet Meselesi (Trc.), Erzurum l976, s.23.

73 Kutub, a.g.e., s.l87.

74 Mübarek, a.g.e., s.l90.

75 Er, a.g.e., s.97.

76 Kutub, a.g.e., s.l48-l49.

77 Haşr, 59/7-8.

78 Abdülkerim Zeydan, İslam Hukuku’na Giriş (Trc. Ali Şafak ), İst.1976, s.367.

79 Er, a.g.e., s.99,100.

80 Bilgiseven, Sosyoloji, İst .1977, s.110,111.

81 Bilgiseven, Genel Sosyoloji, s.274.

82 Er, a.g.e., s.23.

83 Furkan, 25/32.

84 Mehmet Vehbi, Hülasatü’l Beyan, İst.1991, c.IX-X, s.3828-3830.

85 Müddessir, 74/3.

86 Mevlana Şibli, Asr-ı Saadet (Trc.), İst.1977, c.I, s.477, 478.

87 Müzzemmil, 73/1-8.

88 Şibli, a.g.e., s.478.

89 Müzzemmil, 73/20.

90 Hud, 11/114.

91 Şibli, a.g.e., s.479.

92 İsra, 17/78-79.

93 Şibli, a.g.e., s.479.

94 Nahl, 16/67.

95 Bakara, 2/219.

96 Nisa, 4/43.

97 Maide, 5/90-91.

98 Canan, a.g.mk., s.38,39.

99 Ebu’l-Berekat, Abdullah b.Ahmed en-Nesefi, Medariku’t-Tenzil ve Haka- iku’t-Te’vil, Mısır t.y., c.II, s.91.

100 A’raf, 7/199.

101 Ahmed İbn Hanbel, Müsned, Mısır 1313 H.; Beyrut 1389 H., c.I, s.379.

102 Mehmet Şener, İslam Hukukunda Örf, İzmir 1987, s.116.

103 Mustafa Ahmed Zerka, el-Medhalu’l Fıkhı’l-Amm, Dımeşk 1956, c.II, s.834,847.

104 Şener, a.g.e., s.136.

105 İbn Hanbel, a.g.e., c.III, s.425.

106 Muhammet Hamidullah, İslam’da Devlet İdaresi (Trc.), İst.1963, s.30-32.

107 Buhari, Büyü’, 77, 78.

108 İbnu’l-Hümam, Muhammed b.Abdilvahid, Fethu’l-Kadir, 1.bs., Beyrut, Darü’l Kütübi’l-İlmiyye, 1995, c.VII, s.14-15.

109 İbn Abidin, Reddu’l-Muhtar, Kahire 1307 H., c.IV, s.251.

110 Müslim, Fedailu’s-Sahabe, 210, 211, 212.

111 İbn Abidin, Neşru’l-Arf, Asitane 1325 H., c.II, s.126.

112 İbn Hanbel, a.g.e., c.III, s.428, 444.

113 Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Sevre, Sünen, Kahire 1384 H. Salat,39; Nesai, Sünen, Mısır

1348H.,Ezan, 32.

114 Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebi Sehl Şemsü’d-Din es-Serahsi, Mebsut (el-Asl), Beyrut, Dar El-

Marefah, 1986, c.XVI, s.37.

115 Ebu Zehra, a.g.e., s.239.

116 Enbiya, 21/107.

117 Yunus, 10/57.

118 Serahsi, a.g.e., c.X, s.145.

119 Buhari, İman, 29; Nesai, İman, 18.

120 En’am, 6/146.

121 Ebu Zehra, a.g.e., s.262.

122 Ramazan el-Buti, Fıkhu’s-Sire (Trc.), İst.1990, s.43.

123 En’am, 6/32.

124 Buhari, Hudud, 5.

125 Şevkani, Neylu’l-Evtar, Mısır 1371 H., c.VII, s.146.

126 Buhari, Lükata, 2; Müslim, Lükata, 1.

127 Buhari, Ahkam, 37.

128 Şatıbı, İ’tisam, Mısır t.y., c.II, s.99.

129 Müslim, Zühd, 72.

130 İbn Abdilberr, Camiu Beyani’l-İlm, Mısır 1346 H., c.V, s.342, c.I, s.73.

131 İbn Abdilberr, a.g.e., c.I, s.73.

132 Zerkani, a.g.e., II, 78-90.

133 A.Osman Koçkuzu, Hadiste Nasih-Mensuh, İst.1985, s.115.

134 Muhsin Demirci, Vahiy Gerçeği, İstanbul 1996, s.77-78.

135 Bakara, 2/185.

136 Bu söylenenlere uygunluğu bakımından bir örnek olarak içkinin yasaklanışı ile ilgili merhaleleri anlatan şu

ayetlere bkz. Dikkat çekme: Nahl, 16/67; yasağa hazırlama: Bakara, 2/219; dar çerçevede kısmi bir

yasaklama: Nisa, 4/43; hükmün son şekliyle yasak olarak konulması: Maide, 5/90-91.

137 Mustafa Zeyd, en-Nesh fi’l-Kur’ani’l-Kerim, Beyrut, 1987, c.I, s.16; Suat Yıldırım, Kur’an’da Uluhiyyet,

İstanbul, 1987, s.103.

138 Zerkani, a.g.e., c.II, s.152-153; Vehbe Zuhayli, Usülü’l-fıkhil-islami, Dımeşk 1986, c.II, s.935-936.

139 Muhammed Gazali, Kur’an’ı Anlamada Yöntem, (çev. Emrullah İşler), Ankara 1993, s.136.

140 Zeyd, a.g.e., c.I, s.55-109; Şakir Erkan, Kur’an’da Nesih, (Basılmamış Doktora Tezi), Samsun 1997, s. 10-

12.

141 Lügat ve terim anlamları hakkında daha geniş açıklamalar için bkz. Zeyd, a.g.e., c.I, s.55-109.

142 Bakara, 2//238.

143 Mu’minun, 23/2.

144 Şatıbi, a.g.e., c.III. s.106-107; Zuhayli, a.g.e., c.II, s.935.

145 Bkz. Yıldırım, a.g.e., s.102

146 Zerkani, a.g.e., c.II, s.139.

147 Zeyd, a.g.e., c.I, s.93-108.

148 Celalüddin Abdurrahman es-Suyuti, el-İtkan fi ulumi’l-Kur’an, İstanbul 1978, c.II, s.32.

149 Zeyd, a.g.e., c.I, s.167-168; Muhammed Ebu Zehra, Usulü’1-fıkh, s.191.

150 Araf, 7/199; Nahl, 16/126; Aynı tolerans Medine’de ehl-i kitaba da gösterilmiştir. Bunun için bkz. Bakara,

2/109

151 Bakara, 2/191-194; Hac, 22/40.

152 Suyuti, a.g.e, c.II, s.31.

153 Suyuti, a.g.e., c.II, s.31; M.Halil Kattan, Mebahis fi ulumi’l-Kur’an, (b.yy., ts.), s.242.

154 Nesh ile tahsis ve takyit arasındaki farklara işaret edilirken özellikle bu husus vurgulanmaktadır. bkz. Zerkani

a.g.e., c.II, s.146; Zuhayli, a.g.e., c.II, s.943-945.

155 M. Sait Şimşek, Kur’an’da İki Mesele, Konya 1987, s.107.

156 Zerkani, a.g.e., c.II, s.197; Derveze, Kur’an’a Göre Hz. Muhammed’in Hayatı, (çev. Mehmet yolcu),

İstanbul, Yöneliş Yayınları, 1989, s.179 .

157 Bakara. 2/217; AI-i İmran, 3/123-126: Enfal, 8/9-12,17.

158 Derveze, a.g.e., s. 179-180.

159 Ekrem Ziya Umeri, Medine Toplumu, (çev. Nureddin Yıldız), İstanbul 1988, s.131-134.

160 Süleyman Ateş, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul 1998, c.VIII, s.468-469.

161 Fetih, 48/29; Ateş, a.g.e, VIII, 494; Bakara, 2/191-194, Nisa, 4/90; Tevbe, 9/7-13,29; Hac, 22/38-41;

Mümtehine, 60/8-9.

162 Ahmet Hasan, “Nesh Teorisi” (çev. Mehmet Paçacı), İslami Araştırmalar, Sayı 4, Nisan1987, s.106.

163 Hükmü mensuh olup ta lafzı Kur’an’da mevcut olan ayetlerin Kur’an’da bulunuşunun hikmeti ile ilgili olarak

söylenenlere bir örnek olmak üzere bkz. Suyuti, a.g.e. c.II, s.31.

164 Şimşek, a.g.e., s. 107-108.

165 Şimşek, a.g.e., s.108; Muhammed Gazali, a.g.e., s. 137.

166 Mensuh hükümle amel edilemeyeceği ve delil olarak zikredilemeyeceği ile ilgili olarak bkz. Zerkani, a.g.e.,

c.II. s.145-146; Şimşek, a.g.e., s.105.

167 Şimşek, a.g.e., s.106..

168 Şimşek, a.g.e., s. 118.

169 Bakara, 2/221; Nur, 24/3.

170 Nisa, 4/16; Ayrıca nesh açısından gerekli tartışma ve rivayetler için bkz. Ateş, a.g.e., c.II, s.225-229.

171 Yıldırım, a.g.e., s.103.

172 Draz, Kur’an’ın Anlaşılmasına Doğru, (çev. Salih Akdemir), Ankara 1983, s.171.

173 Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensari el- Kurtubi, el-Cami’ li ahkami’l-Kur’an, Beyrut, Darü’l

Kütübi’l- İlmiyye, 1993, c.II, s.65-66.

174 Celal Kırca, Kur’an ve İnsan, İstanbul 1996, s.5.

175 Kırca, a.g.e., s.3.

176 Şihabüddin Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim Ebu Şame el-Makdisi, el- Mürşidü’l-veciz ila ulumin teteallaku

bi’l- Kitabi’l-Aziz, (thk. Tayyar Altıkulaç), Ankara 1986, s.9-27; Zerkani, a.g.e., c.I, s.39-42; Suyuti, a.g.e. , c.I,

s.53-55.

177 Şuara, 26/192-195.

178 Fussilet, 41/42.

179 Buruc, 85/21-22.

180 Nisa, 4/174; Yunus, 10/57,108; İbrahim, 14/1; Zümer, 39/41.

181 Cum’a, 62/2.

182 M.Halil el-Kattan, a.g.e., s.110; Muhammed Ali es-Sabuni, Ravaiu’l-beyan tefsiru ayati’l-ahkamı mine’l-

Kur’an, İstanbul (ts.), c.I, s.38.

183 İsmet Ersöz, Kur’an Tarihi (Kur’an-ı Kerim’in İndirilişi ve Bugüne Gelişi), İstanbul 1996, s.56.

184 Günlük beş vakit namazı kılabilmeleri Kur’an’dan bir parça olsun ezber bilmeyi gerekli kılmaktadır. Konu ile

ilgili fıkıh ve ilmihal kitaplarında tafsilatlı bilgiler yer almaktadır.

185Taha, 20/114.

186 Kıyame, 75/16-19.

187 Furkan, 25/5.

188 Kırca, a.g.e., s.277.

189 Hud, 11/1.; Yazır, a.g.e., c.IV, s.2751-2752.

190 Enfal, 8/67-69.

191 Yazır, a.g.e., c.IV, s.2433.

192 Bedir esirlerinin durumu ile ilgili rivayetler ve Enfal suresinin ilgili ayetlerinin sebeb-i nüzulü için bkz. Ebu’l-Fida

İsmail, İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, 1.bs., Kahire 200.c.IV, s.32-33.

193 Mevdudi, Tefhimu’l-Kur’an, “Münafikün Süresi girişi”, c.VI, s.319-326.

194 Furkan, 25/32.

195 Tur, 52/34.

196 Hud, 11/13.

197 Bakara, 2/23; Yunus, 10/38.

198 Ahmed Mustafa Meraği, Tefsiru’l-meraği, 1.bs., Beyrut, Darü’l Kütübi’l-İlmiyye 1997, c.I, s.65.

199 Fahruddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer er-Razi, Mefatihu’l-ğayb, Beyrut 1990, c.II, s.192-195.

200 Şihabüddin es-Seyyid Muhmud el-Bağdadi Alusi, Rulhu’l-meani fi tefsiri’l – Kur’an’i’l-Azım ve’s-seb’i’l-

mesani, Beyrut, 1985, c.I, s.192-195 .

201 Suyuti, a.g.e., c.I, s.57.

202 Suyuti, a.g.e., c.I, s.43-46; Zerkani, a.g.e., c.I, s.97-101.

203 Furkan, 25/4-5.

204 Daha geniş açıklamalar için bkz. Muhammed Abdullah Draz, En Mühim Mesaj Kur’an, (trc. Suat Yıldırım), 3.bsk.,

İst., Işık Yayınları, 2003, s.222-233.

205 Bu konuda Bakara suresi ilginç bir örnek olarak incelenebilir. İçerisinde namaz, kıble, oruç, hac, kocası ölen

kadınların iddet durumu, talak, savaş, riba vb. daha pek çok konunun bir fikir silsilesi dahillinde anlatılması:

Örneğin bu anlatılanlardan kıblenin değiştirilmesi hadisesi ile müşriklerle yapılan ilk savaş, Hicretin birinci yılının

sonları ile ikinci yılının başlarında olmasına rağmen, borç ayeti ve riba ayetleri Peygamberliğin son yıllarında nazil

olmuştur. Bu iki konu arasında pek çok ayetler bir çok sebeplerle, çok değişik zamanlarda indirilmiş olmasına

rağmen. hem konuların, hem ayetlerin bir biri ile uyum içerisinde, bir birinden ayırt edilemeyecek bir bütün

oluşturması, sanki surenin topluca bir kerede inmiş gibi bir kanaat oluşturmaktadır. Konu ile ilgili daha geniş bilgi

için bkz. Dıraz, a.g.e. s, 233-370.

206 Draz, a.g.e., s.369-370.

207 Nisa, 4/82.

208 Muhammed, 47/24.

209 Kıyame, 75/16-19; Muhammed b. Ömer Zemahşeri, Tefsiru’l-Keşşaf an hakaiki’t-tenzil ve uyuni’l-ekavil fi