Диссертация Тошкент молия институти «Банк хисоби ва аудит» кафедрасида бажарилган. Илмий раҳбар и ф. н доц в. б. И. Сайфиддинов

 

---

35 
2
-БОБ. ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИ СОЛИҚДА ТОРТИШНИ 
АМАЛДАГИ ҲОЛАТИНИНГ ТАҲЛИЛИ 
 
2.1. Тижорат банкларини умумдавлат солиқларига тортиш ҳолати 
 
Республика солиқ тизимидаги мавжуд солиқларни бюджет бўғинлари 
ўртасида тақсимлашнинг амал қилиш механизмига кўра, уларнинг ҳар 
бирини у ёки бу бюджет бўғинига йўналтиришнинг ҳуқуқий базаси мавжуд. 
Шунга кўра республика бюджети даромадлари умумдавлат солиқлари 
ҳиссасига, маҳаллий бюджет даромадлари эса маҳаллий солиқлар ва 
йиғимлар ҳисобига шаклланади. Бизнингча, бу жараён бир неча омиларни 
ҳисобга олган ҳолда амалиётда қўлланилиб келинмоқда. Солиқ тушумларини 
бюджетлараро тақсимлашни такомиллаштиришнинг асосий йўналиши 
юртбошимизнинг асарларида ўз аксини топган. Жумладан, солиқ 
тушумларини бюджетлараро тақсимлашни такомиллаштириш хусусида 
шундай дейди: “Муайян бюджетларни шакллантириш манбалари бўлган 
республика солиқлари билан маҳаллий солиқлар ўртасида аниқ чегара 
белгилаш 
солиқ 
тизимини 
такомиллаштиришнинг 
энг 
муҳим 
йўналишидир”
15
. 
Тижорат банкларидан умумдавлат солиқларини ундирилишини қуйидаги 
чизма орқали тасвирлаш мумкин.
 
 
2.1.1-расм. Тижорат банкларидан ундириладиган умумдавлат 
солиқлари
16
.
15
Каримов.И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – Б. 361. 
16
Муаллиф томонидан тузилган. 
Қўшилган қиймат 
солиғи 
Сув ресурсларидан 
фойдаланганлик учун солиқ 
Фойда солиғи 
Тижорат банкларидан ундириладиган 
умумдавлат солиқлари 
 

---

36 
Тижорат банклари учун фойда солиғи бўйича солиққа тортиш объекти 
бўлиб жами даромад билан фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисоботга 
мувофиқ чегирмалар ўртасидаги фарқ сифатида ҳисобланган, солиққа 
тортиш базасига қайта қўшилувчи харажатлардан иборатдир. Солиқ 
қонунчилиги бўйича фойда солиғидан озод қилинадиган ушбу маблағ аҳоли 
муддатли омонатлари бўйича тўланадиган фоиз ставкаларини кўтаришга 
йўналтирилиши белгиланган.
Аҳолининг муддатли омонатлари (депозитлари)нинг ўсган қисмини 
аниқлашда базис даври сифатида ҳисобот йилининг боши қабул қилинади ва 
ўсган қисми сифатида эса 20406, 20606 ҳисоб рақамлари бўйича ҳисобот 
даврининг (чорак йил) боши ва охирининг фарқи олинади. Фойда солиғининг 
ҳисоб-китобига аҳоли муддатли омонатларининг ўсиши ҳисобига имтиёздан 
фойдаланишда ҳисоб-китоб маълумотномаси илова қилинади. Тижорат 
банкларининг имтиёзли кредит бериш махсус жамғармасининг олган 
даромадлари жамғарма ресурсларини оширишга йўналтирилган тақдирда, 
ушбу жамғарма ҳисобидан берилган кредитлари бўйича олинган даромадлар 
5 йил муддатга фойда солиғидан озод қилинади. Солиқларни ҳисоблаш учун 
тижорат банклари даромадлари ва харажатлари тўлов вақти ва ҳисобот 
даврида акс эттирилади ва қуйидагиларга бўлинади: 

---

37