|
A.C.T. – Advance Corporation Tax – Корпорация бўнак солиғи;
C.C. – Cash credit – нақд пул;
C/B – Cash book –касса дафтари.
Қисқартирилган терминлар оддий терминлардан ажралиб туради. Улар махсус луғатларда ҳам алоҳида қисмда рўйхатга олинган. Қисқартирилган терминлар орасида синонимик гуруҳлар мавжуд ва улар бир калит термин ёрдамида шаклланади. Масалан, қуйидаги қисқартирилган терминлар бир калит сўзи – “department” сўзи атрофида шаклланган:
DEA – Department of Economic Affairs – Иқтисодий алоқалар департаменти;
DEP – Department of Employment and Productivity – Ишлаб чиқариш ва бандлик департаменти (бўлими);
DOT – Department of Overseas Trade – Ташқи савдо бўлими.
Биринчи боб бўйича хулосалар
Терминология фанининг улкан ривожи XIX асрда намоён бўлган.Терминшуносларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: амалиётчилар ва назариётчилар. Улар терминшунослик фаннинг объектини ва предметини аниқлаб беришга катта ҳисса қўшган бўлсалар, назариётчилар терминология соҳасининг назарий асосларини ўрганишга бир қатор илмий ишларни бағишланганлар. Амалиётчилар терминларнинг лингвистик хусусиятларини ва терминологиянинг услубларини тадқиқ қилганлар.
Термин ҳар қандай лексик бирлигидек, фонетик, сўз ясовчи, морфологик, лексик, стилистик белгиларга эга.Терминларнинг бир вариантлиги, синонимлар йўқлиги, контекстдан мустақил эканлиги терминларни бошқа лексик бирликлардан фарқ қилинишига асосий белгилари ҳисобланади. Бундан ташқари, терминлар аниқ шароитда, аниқ касбий фаолиятда ва аниқ соҳада ишлатилади.
Термин лексик бирликка бир вазифаси билан ўхшайди: у бирон тушунчани, объектни, воқеани ифодалаб беради. Терминнинг асосий белгиси эса,унинг терминологик моҳиятидир. Бу белги махсус тушунчани ёки объектни номланишда ўз аксини топади. Бундан ташқари, ҳар бир термин махсус соҳага тегишли бўлиб, аниқ билимлар ва фаолият соҳасига хизмат қилади.
Бир қатор олимларнинг терминологияга оид илмий ишларини таҳлил қилганимиздан сўнг, термин ҳақида ўз фикримизни билдиришни лозим топдик: термин –мураккаб тузилишга эга бўлиб, махсус фан соҳасида, аниқ шароитда ва махсус мақсадда фойдаланиладиган махсус лексик бирлигидир. У, кўпинча, касбий коммуникация жараёнда юзага келади.
Мазкур ишни ёзиш жараёнида илмий таҳлилга тортилган банк-молия терминлари тизими ҳанузгача бутунлай ва оҳиригача шаклланмаганлиги аниқладик. Буни жамият ва банк тизими ривожланиб кетиши, ҳар куни банк иш юритиш доирасида янги объектлар, жараёнлар ва имкониятлар пайдо бўлиши, шунингдек, уларни номланадиган терминлар яратилиши билан изоҳлаб беришимиз мумкин.
Замонавий терминология фанида бир қатор экстралингвистик омиллар оқибатида пайдо бўладиган муаммолар мавжуд: терминологияда лингвистик жараёнлар, янги терминлар пайдо бўлиши, терминларнинг қисқартирилган шакли, синонимлар, кўп маънолик, кўчма маъно, интернационал терминлар ва ҳоказолар.
Банк-молия терминология доирасида бажарилаётган мазкур тадқиқотимиз ментал жараёнларнинг қонуниятларини аниқлаш, терминлар тизимини когнитив соҳада талқин қилиш учун замин яратади. Мазкур тизимга молия, солиқ, бухгалтерлик ҳисоби, божхона, маркетинг, менежмент, аудит соҳаларидаги терминлар киради.
Терминларнинг дескрипторларини белгилашда еттита қоида мавжудлиги аниқланди: 1. Дескрипторлар ўртасидаги бинар муносабатлар рефлексия хусусиятига эга бўлади, бир термин ва унинг дескрипторлар ўртасида бараварлик мавжуд бўлади: order – 1) буйруқ; 2) ордер ёки рухсатнома; 3) ҳужжат. 2. Бир термин максимал (биринчи даражали) дескриптор ва иккинчи даражали дескрипторлардан иборат бўлиб, уларнинг муносабатлари бўйсуниш асосида шаклланади: paper – 1) қоғоз; 2) ҳужжат; 3) қоғоз пуллар; 4) вексел. 3. Иккинчи даражали дескрипторлар ассиметрик, контрастив муносабатларда фаоллашади. 4. Бинар муносабат транзитивлик хусусиятига эга бўлади: hike of taxes – солиқларнинг ўсиши; hike of wage – иш ҳақининг ўсиши. 5. Дескрипторлар бир бирига нисбатат синонимик ёки муқобил бўлиши мумкин: gross – 1) ялпи; 2) дастлабки. Масалан: gross amount – ялпи сумма; gross balance – дастлабки баланс. 6. Қачонки дескрипторлар бир бирига семантик жиҳатдан баравар бўлса, улар тўлиқ муқобил ҳисобланади: guarantor: 1) кафолат берувчи ва 2) кафил, кафил бўловчи. 7. Баъзан бир дескриптор бошқага умуман тўғри келмаслиги мумкин, бундай ҳолат “номутаносиблик” деб аталади: haircut – 1) style of cutting hair; 2) bank fee or commission.
Баъзи терминлар кўп маънога эга бўлади.Ҳар бир маъно аниқ контекст ёки нутқда ўз маъносини ифодалайди. Банк-молия соҳасидаги терминлар ва тушунчалар банк-молия хизматчиларининг нутқида тез-тез фаоллашади. Бундан ташқари, банк-молия иш-юритиш масалаларибўйича бизнес журналларда чоп этилган махсус матнларда ҳам кўплаб банк-молия терминларини топиш мумкин.
Банк-молия терминларида нафақат полисемия ва омонимия ҳодисалари кузатилади, балки антонимия ҳам ўз аксини топади. Антонимлар лексик ва морфологик бўлиши мумкин.
Банк-молия терминлари бир (notification – ҳабар, дарак, ахборот, огоҳлантириш, маълум қилиш), икки (official documents – расмий ҳужжатлар) ва бундан ортиқ сўзлардан иборат бўлиши мумкин (commercial secret confidentiality–битим шартларида кўрсатилган ҳамма операцияларнинг махфийлиги).
Банк-молия терминлари турли сўз туркумлари ёрдамида ифодаланади: от: pay-list – тўлов рўйхати; феъл: rate – ҳисобламоқ, баҳоламоқ; сифат: pure – соф; сифатдош: factoring – қарздорни пул мажбуриятларини қарз берувчидан сотиб олиш, мижозга айланма капитал учун кредит бериш билан биргаликда ўтказиладиган савдо-воситачилик ҳаракатларини тури ва бошқалар.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, банк-молия терминларининг аксарияти от ёрдамида ифодаланади. Бунинг сабаби шундаки, терминлар-отлар нафақат объектларни, балки жараёнлар, тушунчалар ва ҳодисаларни англатади: receipt – тилхат, payer – тўловчи, payment – тўлов.
Банк-молия терминлари бир қатор префикс ва суффикслар ёрдамида яратилади: префикслар ёрдамида: “de-”; “in-”; “non-”: defray the expenses – ҳаражатларни қопламоқ, income tax – даромад солиғи, non-discount price – чегирмасиз нарх;суффикслар ёрдамида: “-able”; “-ing”; “-(t)ion”; “-sion”: unfavourable pay balance – пассив тўлов баланси, retailing – чакана савдо; intermediation – даллолчилик, даллолчилик операциялари; remission – тўловдан озод қилиш.
Банк-молия соҳасига оид терминларни қуйидагича таснифлаш мумкин:
Оддий терминлар: revenue – даромад, улуш.
Қўшма терминлар: shareowner – акционер.
Терминологик бирикмалар: consumer’s law – истеъмолчи ҳуқуқи.
Қисқартмалар: A.S.E. – American Stock Exchange – Америка фонд биржаси.
Do'stlaringiz bilan baham: |
