Dinlari tarixi

Xerbert Spenser 
(1820–1903)

---

16
shakllanishi animizm, totemizm, fetishizm va shama-
nizm kabi bosqichlarda yuzaga kelganini ta’kidlaydilar.
Animizm. Qadimgi odamlar atrofdagi dunyoda hay-
vonlar, o‘simliklar, tabiat hodisalari kabi har narsaning 
joni, ya’ni ruhi mavjud deb tasavvur qilganlar. Qadim-
gi Markaziy Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan af-
sonaviy ko‘rinishga ega bo‘lgan yer, olov, o‘rmon, suv, 
tog‘ va uyning odamsimon «ruhlari» ham shundan kelib 
chiqqan.
Jumladan, daraxtga sig‘inish ham animizmning bir 
turi hisoblanadi. Shu sababli bo‘lsa kerak, «Hayot da-
raxti» mavzusi O‘zbekiston xalq hunarmandchiligi-
da muhim o‘rin tutadi. Xalqlarda insonning jismoniy 
o‘limidan so‘ng uning ruhi yashab qolishiga bo‘lgan 
ishonch va e’tiqod dafn etish bilan bog‘liq qator maro-
simlar paydo bo‘lishiga olib kelgan.
Totemizm. Ibtidoiy jamoalar qavm-qarindoshlik aso-
siga qurilgan. Odam ijtimoiy munosabatlarning ushbu 
ko‘rinishini  tashqi  muhitga  –  tabiatga  ham  ko‘chirgan. 
Urug‘ning jonivorlar va o‘simliklar olami bilan aloqasi-
ni ular bilan qondoshlik alomati deb tushunilgan.
1938-yili Surxondaryo viloyati Boysuntog‘ tog‘lari-
dagi Teshiktosh g‘oridan topilgan neandertal bola qabri 
hozirgi O‘zbekiston hududidagi totemizm e’tiqodiga 
aloqador eng qadimiy yodgorliklardan biridir. Bolani 
ko‘mishdan avval uning atrofi tog‘ echkisi – arxarning 
shoxlari bilan o‘ralgan, bu uning totem jonivor bilan 
bog‘liqligi to‘g‘risidagi taxminni ilgari surish imkonini 
beradi.