Diniy matnlarni shakllantiruvchi vositalar

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 1 | ISSUE 6 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
206 
w
www.oriens.uz
July 
2021
 
 
Tadqiqotchining hammualliflikda tuzgan «Ma’rifiy-irfoniy istilohlar izohli 
lug’ati»ni esa bugungi o’zbek dinshunosligi va lug’atshunosligida katta voqea deb 
aytish mumkin. Lug’atda hozirgi o’zbek tilida qo’llanilib kekzotik lug`atinayotgan 
1500 dan ortiq diniy, diniy-ma’rifiy, diniy-falsafiy, diniy-dunyoviy istiloh va 
iboralarning izohi berilgan. 
Mualliflarning yutug’i shundaki, barcha musulmon millatlarining ibodat tili arab 
tili ekanligidan, diniy istilohlar arab, fors, o’zbek va boshqa tillardan bo’lishidan 
qat’iy nazar, ularni o’zbek tilining professional so’z qatlami deb hisoblashadi hamda 
masalaga «namoz, ro’za, zakot, azon, haj, nikoh, janoza, taroveh, juma, hayit 
namozlari yoki umuman, va’zxonlik, qiroatxonlik kabi ibodatlar, diniy anjumanlar 
arabiy matn, oyat va duolar asosida ijro etiladi. Bu jarayonlar, avvalo, diniy 
istilohlarni bilish va ularni to’g’ri qo’llashni taqozo etadi» degan nuqtai nazardan 
yondashadi. Biz ishimizda lug’at maqolalaridan unumli foydalandik va ular o`zbek 
diniy 
matnlarda 
uchraydigan 
atamalarga 
funktsionallik 
nuqtai 
nazaridan 
yondashishimizda ko’maklashdi. 
Sh.Maxmaraimovaning «O’zbek tili teomorfik metaforalarining qisqacha 
kontseptual lug’ati» da tadqiqotimiz mavzusiga doir fikrlar bildirilgan. SHu ma’noda 
uning «Mifologik mantiqqa asosan ibtidoiy odam o’zini tabiat hamda jamiyatning 
ajralmas bo’lagi deb tasavvur qilgan. …Piravord natijada esa butun tabiatni insonga 
xos shakl-shamoyillarda qabul qilish, tabiiy, ijtimoiy, madaniy ob’ektlarni metaforik 
qiyoslash yuzaga kekzotik lug`atib, umumiy personifikatsiya jarayoni kechgan», 
degan qarashlari qimmatlidir.
Darhaqiqat, tabiat va jamiyat mahsuli sifatida odamzod bir umr qiyoslashlar va 
o’xshatishlar asosida o’zligini va narsa-hodisalarning mohiyatini anglashga urinadi. 
Shu boisdan totemizm, fetishizm, animizm, shomonizm kabi diniy e’tiqodlar ham 
olamni anglashning o’ziga xos yo’llari sanalgan. Bu e’tiqodlar zamiridagi 
bog’lanishlar esa inson va borliq o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri emas, balki metaforik 
xarakterda, tasavvurlar asosida bo’lgan. 
Faqat insongagina xos bo’lgan metaforik tafakkur tabiat va jamiyatdagi jamiki 
mavjudotlar, narsa va hodisalarning nomlanishlarni yuzaga kekzotik lug`attiruvchi 
eng qulay usul bo’lishi barobarida, bu atamalarning o’z jarayonida ifodalilik 
ko’lamining kengayib borishiga ham turtki bo’lgan. O’zbek tilidagi bir qism diniy 
atamalar semantik-stilistik ma’nolari turli-tumanligining sabablaridan biri ham shu. 
Sh.Maxmaraimova ushbu lug’atida ajina, Azozil, Azroil-لئارزع, alvasti, anqo-
ىقنأ, arsh-شرع, a’rof-فارعأ, behisht, Dajjol-لاجد, Duldul, do’zax, Jabroil-لئاربج, jin-نج, 
iblis- سيلبإ, Isrofil ليفارسإ-, Malak-كلم, Munkar-ركنم , Nakir-ريكن, Odam-مدا Ato-ءاطع, 

---