Диний сиёсат

Tadqiqotniig davriy chegarasi 1917-1960 yillarni o‘z ichiga oladi. Tarixdan ma’lumki, 1917 yilda Turkiston o‘lkasida sovet hokimiyati o‘rnatildi. Ikkinchi jahon urushining o‘rtalaridan boshlab O‘zbekistonda sovet hokimiyatining diniy siyosatida muayyan o‘zgarishlar ko‘zga tashlandi. Biroq XX asr 50-yillaridan keyin diniy muassasa va tashkilotlar faoliyatiga munosabat yana keskinlasha boshladi. Sovet hokimiyati 1950 yillardan boshlab yana dahriylikdan iborat siyosatini izchil davom ettirishga kirishdi. Mazkur davriy chegarani belgilashning sababi: sovet hokimiyatining O‘zbekistondagi diniy siyosati va uning o‘ziga xos jihatlarini mumkin qadar to‘laroq ochib berishdan iboratdir.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbekistondagi musulmon muassasa va tashkilotlar faoliyati, din tarixi masalalari tarixchi, faylasuf, etnograf, filolog, siyosatshunos hamda sotsiolog olimlar e’tiborini o‘ziga jalb qilib kelgan. Mavzu tarixshunosligiga oid asarlarni, ilmiy-tadqiqot ishlarini ikki guruhga bo‘lish mumkin:

1. 
   sovet davrida choi etilgan adabiyot, maqolalar, amalga oshirilgan tadqiqotlar;
   
2. 
   mustaqillik yillarida nashr qilingan adabiyotlar va olib borilayotgan tadqiqotlar.
   

Oktyabr to‘ntarishidan so‘ng dastlabki o‘n yillikda yozilgan ilmiy asar, risola va maqolalarda musulmon tashkilotlari va diniy muassasalar faoliyati bir qadar xolisona yoritilgan. Jumladan, G.Safarov, N.Borisov, V.Bilik, SH.Rahim, L.Dembo, T.Risqulov, R.Inog‘omov, V.Bartold, P.Serbov, A.Nikiforov kabilar tomonidan yozilgan bir qator kitob va maqolalarda diniy muassasalar, diniy ta’lim, uning moddiy asosi bo‘lgan vaqf mulklariga munosabatda tarixiy ma’lumotlar nisoatan ob’ektiv bayon qilingan¹.
Ta’kidlash joizki, sovet hokimiyati hukmronligi davrida O‘zbekistonda diniy muassasa va tashkilotlar faoliyati tarixiga bag‘ishlangan ko‘plab kitoblar chop etildi. Biroq bu adabiyotlarda muammo mohiyati xolis yoritilmay, u kommunistik mafkura asosida talqin etildi.
Bu davrda sovet hokimiyatining O‘zbekistondagi musulmon diniy muassasa va tashkilotlar faoliyatiga munosabati muammolariga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar yaratildi. Sovet hokimiyatining dastlabki hukmronligi yillarida O‘zbekistonda musulmon muassasalari faoliyatiga nisbatan targ‘ibot-tashviqot markazlarining tashkil etilishi, ularning faoliyatig‘a doir ma’lumotlar A.Qosimova va I.Qo‘ng‘irov tomonidan o‘rganilgan². N.Rahmonov, K.Solibasv, X.Begmatov, M.Ergashev va A.CHoriev³ kabilarnipg tadqiqotlarida esa O‘zbekistonda xalq ta’lnmi tizimining shakllanishi, an’anaviy ta’lim tizimidagi maktab va madrasalarda darsliklar haqida, shuningdsk, o‘lkada madaniy qurilish ishlarini amalga oshirish jarayoni hamda diniy omil muammolari kommunistik mafkura nuktai nazaridan yoritilgan.
Mustaqillik yillarida tarixchi olimlar tomonidan yangicha tafakkur va milliy istiqlol mafkurasi asosida yirik kollektiv monografiyalar18, darsliklar va qo‘llanmalar chop etildi. Ularda O‘zbekiston musulmon muassasa va tashkilotlar faoliyati bilan bog‘liq ma’lumotlar berilib, sovet hokimiyatining din va dindorlarga iisbatan olib borgap dahriylik siyosati mazmun-mohiyati bayon qilingan¹.
Bulardan tashqari M.Oripov², D.Ziyoeva³, D.Alimova va A.Golovanov⁴, Q.Rajabov⁵, R.SHamsutdinov⁶, SH.Hayitov, S.Badriddinov, K.Rahmonov⁷, A.Salmonovlar⁸ tomonidan nashr ettirilgan ishlarning ham ahamiyati kattadir.