Dinamik modellarni iqtisodiyotda qoʻllanilishi

"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842

March 2022 / Volume 3 Issue 3

_Dinamik modellarni iqtisodiyotda qoʻllanilishi

Akmaljon Ibroximovich Sotvoldiyev

Toshkent moliya instituti Nodir Gʻiyosaliyevich Xidirov
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston milliy universiteti


Annotatsiya: Ma’lumki, iqtisodiy jarayonlarni o’rganishda matematik (dinamik) modellashtirish katta ahamiyatga ega. Ushbu maqolada dinamik modellar haqida tushunchalar, dinamik modellarning ba’zi turlari va usullari hamda matematik modellariga urg’u berilgan.
Kalit soʻzlar: model, dinamik modellar, davriy qatorlar, differensial tenglamalar, dinamik sistemalar, diskret vaqtli modellar.


Application of dynamic models in the economy

Akmaljon Ibroximovich Sotvoldiyev Tashkent Financial Institute Nodir Giyosaliyevich Khidirov

National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek


Abstract: It is known that mathematical (dynamic) modelling is of great importance in the study of economic processes. This article discusses the concepts of dynamic models, some types of dynamic models and ways, and also pays special attention to mathematical models.
Keywords: model, dynamical models, time series, differential equations, dynamical systems, continuous-discrete models.


Kirish
Rivojlanayotgan iqtisodiyotni tavsiflovchi modellar (uning ma’lum bir oniy vaqtdagi holatini tavsiflovchi statik modellardan farqli oʻlaroq) dinamik modellar hisoblanadi. Modelda oʻzgaruvchilarning kamida bittasi boshqa oʻzgaruvchilarga bogʻliq boʻlsa, bunday modellarni qurishda ikkita yondashuv mavjud. Birinchi yondashuv - optimallashtirish. Bu iqtisodiy rivojlanishning mumkin boʻlgan trayektoriyalari (yoʻllari) orasidan optimal trayektoriyani tanlashdan iborat (masalan, rejalashtirish davrida iste’mol fondining eng katta hajmini ta’minlash). Ikkinchi yondashuv - iqtisodiy tizimdagi muvozanatni oʻrganish. Bunday holda, iqtisodiy dinamikaga murojaat qilib, ular iqtisodiy tizimning koʻplab jarayonlarining oʻzaro

ta’siri natijasi boʻlgan “muvozanat trayektoriyasi” (ya’ni muvozanatli, muvozanatli iqtisodiy oʻsish) tushunchasidan foydalanadilar.
Ma’lumki, vaqt oʻsishi bilan rivojlanib boruvchi jarayon dinamik jarayon deb ataladi. Oʻzida bu jarayonni aks ettiruvchi modellar esa dinamik modellar deb ataladi. Barcha dinamik modellarda ^t - vaqt erkli oʻzgaruvchi sifatida olinadi.
Dinamik sistemalarni matematik shakllantirish A.Puankarega (1854-1912) tegishlidir. Puankare modelida oʻzgaruvchi sifatida fazo koordinatalari bilan birgalikda tezlik ham oʻzgaruvchi boʻlib qatnashadi va sistemaning harakati toʻliq hamda bir qiymatli aniqlanadi. Ya’ni fazoviy trayektoriyalar hech qachon kesishmaydi [1].
Iqtisodda uchraydigan dinamik modellar dinamik sistemalarga tegishli boʻlib, ular diskret va uzluksiz modellarga ajratib oʻrganiladi. Diskret modellar chekli ayirmali tenglamalar va sistemalar, uzluksiz modellar esa differensial tenglamalar va sistemalar deb ataladi.
Dinamik modellarning xarakteristikasi bu - model amalga oshirish uchun ishlatiladigan vositalarni hisobga olishni oʻz ichiga oladi. Moddiy resurslar yordamida tahlil qilingan obyektning asosiy geometrik, dinamik, jismoniy va funksional xususiyatlari takrorlanadi. Maxsus holatda, modellashtirish jarayoni uchun tanlangan obyektga oʻxshash jismoniy variantlar hisobga olinadi.
Umuman olganda, dinamik modellar quyidagi iqtisodiy hodisalarni tavsiflash uchun qoʻllaniladi: iqtisodiyotning boshlangʻich holati, ishlab chiqarishning texnologik usullari, shuningdek (birinchi yondashuvlar bilan) - optimallik mezoni. Haqiqiy dinamik modelda foydalaniladigan vaqt bo’yicha davriy qatorlar uchta elementni oʻz ichiga oladi - trend, mavsumiy oʻzgaruvchilar (mavsumiy tebranishlar) va tasodifiy oʻzgaruvchi (qoldiq). Ekzogen qiymatlar, masalan, statistik aniqlangan makroiqtisodiy bogʻliqliklar, demografik jarayonlar haqidagi ma’lumotlar; endogen miqdorlar esa, oʻsish sur’atlari, iqtisodiy samaradorlik koʻrsatkichlari va boshqalar sifatida dinamik modellarning matematik tavsifi differensial tenglamalar (uzluksiz vaqtli modellarda), chekli ayirmali tenglamalari (diskret vaqtli modellarda), shuningdek, oddiy algebraik tenglamalar boʻlishi mumkin.