Dilorom qosimova menejment nazariyasi

1.2.  M enejm ent  predm eti  va  iz la n ish   uslublari
Har  qanday  fan  o‘z  predmeti,  nazariyasi  va  uslublariga  egadir. 
P red m et  -   bu  fanning  nima  bilan  shug'ullanishi,  uning  qaysi  soha- 
ga  tegishli  ekanligini  belgilaydi.  Nazariya  bu  sohada  yuz  beradigan 
jarayon  va  hodisalarning  ro‘y  berish  qonuniyatlarini  aniqlaydi.
Izlanish  usullari  nazariyadan  kelib  chiqqan  holda  kishilar  ilmiy 
va  amaliy  faoliyati  qanday  amalga  oshishini  ko'rsatib  berishi,  fan­
ning  shu  sohasida  hodisalarni  u m u m la sh tirish   va  o 'rg a n is h n in g  
turli  vositalari  va  usullari  tizimini  ishlab  chiqishi  lozim,
M ene jm e nt  predmeti  xo'jalik  yuritishning  barcha  darajalarida 
m en ejm entning  qonunlari  (qonuniyatlari),  tamoyillari  va  munosa- 
batlarini  o‘rganishdan  iboratdir.  M enejm ent  m unosabatlari  ijtimoiy- 
iqtisodiy  m u n o sab atlarn in g   ajralmas  qismi  bo‘lib,  turli  iqtisodiy,
7

---

tashkiliy,  ijtimoiy,  m e h n a t,  psixologik  va  b oshqa  ko'rinishlarda 
nam oyon  b o lad i.  M e n e jm e n t  m unosabatlari  m e n e jm e n t  q o ‘l  os- 
tidagi  xodimlar  o ‘rtasida  b o ‘ladigan  aloqa  va  o ‘zaro  t a ’sirning  mu- 
rakkab  majmuini  ifodalaydi,  demak,  menejment,  eng  aw alo,  kishilarni 
b o s h q a rish d ir.
Iqtisodiyotni  boshqarish  bevosita  m en ejm en t  obyekti  b o i g a n  
m eh n at  jamoalari  va  alohida  xodimlardan  iboratdir.  Faqat  ularning 
m ehnat  faoliyati  vositasida  ishlab  chiqarishning  moddiy  unsurlari, 
y a ’ni  m eh n at  vositalari  va  predm etlariga  t a ’sir  etiladi.  M en e jm e n t 
obyekti  mikro  voqelikdan  (moddiy  dunyo,  jam iyat)  makro  daraja- 
gacha  bo'lgan  voqelikni  o ‘z  ichiga  oladi.
M e n e jm e n t   ishini  bajaruvchi  idoralar  v a   u larn in g   rahbarlari 
m en ejm en t  subyektlari  hisoblanadi.
M e n e jm e n t  usullari  kishilarni  ja m iy a tn in g   obyektiv  ijtimoiy- 
iqtisodiy  rivojlanish  qonunlari  talablarini  bajarishga  undavdi.  Ular 
aniq  bir  usul,  uslub,  m aqsadga  erishish  yo ‘lini  ifodalaydi.  Demak,

---

m enejm ent  uslubi  -   bu  ishchi  va  xodimlarga,  um u m an ,  m enejm ent 
obyektiga  qo'yilgan  m aqsadga  erishish  jarayonida  ularning  faoliya- 
tini  muvofiqiashtirishdir.  M e n e jm e n tn in g   m ax su s  izlanish  usullari 
sifatida  quyidagilarni  keltirish  mumkin:
1.  Tizim  usuli  m en ejm en t  m uam m olarini  yechishda  ishlatiladi 
va  tizim n in g   b u tunligiga  asoslanadi.  T araqqiy  etg an   davlatlarda 
m azkur  usulning  tizimli  majmuali,  tizimli  tarkibli,  tizimli  funksional, 
tizimli  kom m unikatsion  va  boshqa  ko'rinishlari  mavjud.
2.  Izfanishning  majmuali  usuli  voqealarni  va  ularning  bir-biri 
bilan  bo'lgan  aloqalarini  faqat  ushbu  fan  usuli  bilan  emas,  balki 
boshqa  xil  hodisalarni  o'rganuvchi  fanlar  bilan  tadqiq  etadi.
3.  Izlanishning  tarkibiy  usuli  -   bu  m urakkab  hodisalarni  bo'lak- 
larga  ajratishdan  iborat.
4.  Vaziyatli  yondashish  -   bu  m en ejm en t  faoliyatining  maqbul 
usullarini  ichki  va  tashqi  sharoitga  qarab  belgilash.
5.  Integratsion  yondashish  -   bu  izlanish  usuli  boshqa  usuilar 
k o ‘rsatkichlarini  hisobga  olish  asosida  boshqarishni  tadqiq  etish 
hisobianadi.
6.  Modellashtirish  boshqariluvchi  obyektni  turli  sxem a,  grafik 
va  chizmalar,  xomaki  materiallar  tayyorlash  yordamida  boshqarish 
usuli.
7.  M a te m a tik   yondashuv  -   optimal  qaror  qabul  qilish  maqsa- 
dida  m atem atik   uslublar  va  kom pyuterlar  k eng  miqyosda  qoilanadi.
8.  Kuzatish usuli -   bu  m enejm ent obyekti t o ‘g ‘risidagi m a ’lumotni 
rejali,  ilmiy,  uyushtirilgan  asosda  t o ‘plash  usuli.
9.  E k s p e r im e n t  usuli  -   m e n e j m e n t   asosida  bosh q arilu v ch i 
obyektga  nisbatan  namunaviy,  tajribadan  o 'tg a n   usuilarni  q o ‘llash.
Undan  tashqari,  m enejm entning  eng  asosiy  bilish  uslubi  dialek- 
tik  uslub  bolib,  u  m enejm entga  o ‘rganilayotgan  ijtimoiy  hodisalar- 
ning  mohiyatini  ochishda  yordam  beradi.
M en e jm e n t  usullarini  t a ’sir  etishning  o ‘ziga  xos  xususiyatlari- 
ga  ko'ra:  m a ’muriy-tashkiliy,  iqtisodiy,  ijtimoiy-psixologik  va  hu- 
quqiy  shakllarga  ajratish  mumkin.
M en e jm e n t  m ahorati  uning  barcha  uslublarini  egallash,  ularni 
t o 'g 'r i  baholab  qo'llash,  har  bir  aniq  v az iya tda  e n g   sam aralisini 
topish  qobiliyatiga  ega  bo'lishdan  iboratdir.
9

---

M e n e jm e n t  tarixi  bo'y icha  m a ’lum otlar  shuni  tasdiqlaydi-ki, 
ilmiy  tam o y illa rn i  ta s h k il o tn i n g   unum dorligini  ko ‘ta rish   uch u n  
ishlatish  imkoniyatlari  konsepsiyasi  m e n e jm e n t  ilm  sifatida  hali 
boshlang'ich  holatdaligida  paydo  bo'lgan.  Ilmiy  usulning  m en ej­
m ent  m uam m olariga  m un taza m   ravishda  qo'llanilishi  ilmiy  m enej­
m e ntning  asosi  bo‘lgan.  Ammo  m enejm ent  tafakkuri  maktabining 
kelib  chiqish  tarixi  yaqin  davrlarga  taalluqlidir.
M ene jm e nt  ilmi  Ikkinchi  jahon  urushi  davrida  Angliyada  olim- 
lar  guruhi  fuqarolar  mudofaasi  va  o ‘t  ochish  pozitsiyalari  inshoot- 
larini  optimal  joylashtirish,  kem aga  qarshi  bombalarni  portlatish 
chuqurligini  va  transport  karvonlarining  konvoyini  optimizatsiyalash 
kabi  m u rak k a b   harbiy  m asalalarni  yechish  to p sh irig ‘ini  olganda 
paydo  bo'lgan.  50-60-yillarda  uslubiyot  yangilanib,  bir  qator  o'ziga 
xos  usullarga  aylanib,  sanoatda  m uam m olarni  yechishda  va  har  xil 
vaziyatlarda  qaror  qabul  qilishda  kengroq  ishlatila  boshlandi.  Bu- 
gungi  kunda  menejm ent  ilmining  model  va  usullari  quyidagi  m asala­
larni  hal  qilishda  ishlatiladi:  s h a h a r l a r d a   t r a n s p o r t   oqim larini 
boshqarish  va  aeroportlarda  harakat  jadvalini  optimizatsiyalashda, 
universitetlarda  sinf  va  auditoriyalar  ish  jadvallarini  tuzishda,  su­
p e r m a rk e t  va  u n iv e rm a g la rd a   g 'a m l a n g a n   mollarni  boshqarish- 
da,  m a h su lo tla rn in g   yangi  turlarini  ishlab  chiqarishda,  turli  xil 
m a h s u lo tla rn in g   re k la m a sig a   x arajatlarn i  taq sim la sh d a,  moddiy 
t a ’minlashni  rejalashtirishda,  zavodda  turli  xil  mahsulotlarni  ishlab 
chiqarish  uchun  asbob-uskunalar  va  m eh n at  resurslarini  ta q s im ­
lashda,  m a v su m g a   beysbol  bo'yicha  oliy  liganing  o'yin  jadvalini 
tuzishda  va  h.k.
M e n e jm e n t  ilmining  m arkaziy  m uam m osi  «tashkilot  rahbar- 
larini  tashkilotni  bir  butun  holdagi  jarayon  sifatida  uning  manfaat- 
lari  uchun  tashkilot  tarkibiy  qismlarining  o‘zaro  munosabatlari  bi- 
lan  bog‘liq  muam m olarni  hal  qilishda  ilmiy  asos  bilan  t a ’minlashdan» 
iborat.  Bu  h am m a  tashkilotlar  uchun  muhimdir,  lekin  bu  tamoyilni 
yirik  ta s hkilotla rda  qo'llash  ix tisoslashtirishning  yuqori  darajasi 
tufayli  qiyin  bo‘lishi  mumkin.  C herchmen,  Akoff  va  Arnofflarning 
tasdiqlashicha:  «Tashkilotda  har  bir  funksional  birlik  (bo'linm a,