Dilnavoz Yusupova

Rukn arabcha so‘z bo‘lib, o‘zbek tilida 
«
ustun
»
degan ma’noni bildiradi. Aruz 
tizimida esa ma’lum bir hijolarning birikuvidan hosil bo‘ladigan ritmik bo‘lakdir.
Hijolarning takroridan ruknlar hosil bo‗lgani kabi ruknlarning muayyan tarzda 
takrorlanib kelishi 
bahrlarni shakllantiradi. 
Buni soddaroq shaklda quyidagicha tushunish mumkin:

---

46 
Aruz deganda biror o‗quv yurti (litsey yoki kollejni) tushunsak, bahr deganda undagi 
yo‗nalishlarni tasavvur qilaylik. Bilamizki, yo‗nalishlarning o‗z nomlari (masalan, «Aniq 
fanlar», «Ijtimoiy-gumanitar» va h.k.) bor. Demak, bahrlar ham nomlanadi. Arab aruzida 
19 bahr mavjud. Turkiy aruzda ularning 11 tasigina qo‗llanadi. Shu 11 bahrning ichida 4 
tasi nisbatan faol hisoblanadi. Ular ham yuqoridagi yo‗nalishlar kabi nomlanadi, masalan, 
ramal, hazaj, rajaz, mutaqorib. Bilamizki, har bir yo‗nalishning tayanch fanlari bor. 
Shunga o‗xshab bahrlar ham muayyan ruknlarga ega. Bular asliy ruknlar hisoblanadi. 
Hozir yuqorida aytib o‗tilgan 4 bahrning ruknlari (ustunlari) qanday nomlanishini bilib 
olishimiz zarur.
Ramal bahrining ustuni, ya‘ni rukni quyidagicha chiziladi: – V – – (cho‗ziq, qisqa, 
cho‗ziq, cho‗ziq). Bu rukn foilotun deb ataladi. Bir nuqtaga e‘tibor bering: fo – cho‗ziq, i 
– qisqa, lo – cho‗ziq, tun – qisqa. Demak, rukn nomi uning chizmasini o‗zida aks ettirar 
ekan.
Shu tariqa qolgan 3 ta bahrning ruknlari nomlari bilan tanishib chiqsak, quyidagicha 
manzara hosil bo‗ladi: 
№ Bahr nomi 
Rukn nomi 
Chizmadagi shakli 
1 
Ramal 
Foilotun 
– V – –
2 
Hazaj 
Mafoiylun 
V – – –