Dilnavoz Yusupova

IJTIMOIY VA INTIM LIRIKA. 
She‘riyat shoirning qalb kechinmalarini ifoda 
etadi. Ammo ijod tajribasida she‘rlar intim va ijtimoiy yo‗nalishdagi bitiklarga bo‗linadi. 
Intim
so‗zi lotincha bo‗lib, «
eng ichki
»
, 
«
yashirin
» degan ma‘nolarni bildiradi. Bu xil 
she‘rlarda shoir bevosita o‗ziga tegishli sezim, tuyg‗u, holatni tasvirlaydi. Cho‗lponning 
«Qalandar ishqi» she‘ri intim lirikaning yorqin namunasidir.
Har bir odamda o‗zgalarning holatini tuyish, boshqalarning sezimlarini his etish 
zarurati bor. Ayni shu ehtiyoj intim yo‗nalishdagi she‘rlarning boshqalar tomonidan ham 
o‗qilishiga sabab bo‗lgan omildir. Sof yoki intim lirikada tuyg‗ular shaxsiy bo‗lsa-da, 
uning tasviri go‗zal va ta‘sirchanligi uchun boshqalarga ham yuqadi.
Lirik turdagi asarda borliq emas, balki muallifning voqelik haqidagi o‗ylari, 
tuyg‗ulari birlamchi ahamiyat kasb etadi. Bunda subyekt bilan obyekt bir shaxsda 
namoyon bo‗ladi.
Ijtimoiy she’riyatda
shoirning fikri va hissiyoti hayot hodisalari, odamlararo 
munosabatlar tufayli junbishga kelgan bo‗ladi va muallif ularni o‗z yuragidan o‗tkazgan 
holda ifoda etadi. Jamiyatdagi adolatsizlik, zo‗ravonlik, bosqinchilik, odamlarning 
beburdligi, riyokorlik, sotqinlik va boshqa ijtimoiy illatlar oqibatida tug‗yonga kelgan 
sezimlar ifodasi ijtimoiy lirikani yuzaga keltiradi.
Bunday she‘rlarda da‘vatkor, chaqiruvchi, undovchi ruh yetakchi bo‗ladi. Ularda 
bayon qilingan fikrlar va ifoda etilgan tuyg‗ular chin va samimiyligidan tashqari 
boshqalarga ham tegishli bo‗lgani uchun o‗zgalarga-da yuqadi.

---

144 

NOMA
– o‗zbek mumtoz adabiyotining janriy ko‗rinishlaridan biri. Lug‗aviy 
jihatdan bu forsiy so‗z «
xat
»
, 
«
maktub
» degan ma‘noni anglatadi. Istilohiy ma‘nosi ham 
shundan kelib chiqadi. Chunki shaklan noma janriga doir asarlar xat, maktub tarzida 
bitiladi.
Biroq bu badiiy asarlar ichida qahramonlarning bir-biriga maktub yo‗llashi bilan 
bog‗liq deb tushunilmaydi. Masalan, Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidan 
Farhodning Shiringa, Shirinning Farhodga, shuningdek, «Layli va Majnun»dan Laylining 
Majnunga, Majnunning Layliga maktublari o‗rin olgan. Mustaqil biror asar tamoman 
noma usulidan foydalanilgan holda bitilsagina u noma janriga daxldor hisoblanadi.
Xorazmiyning «Muhabbatnoma»si o‗zbek mumtoz adabiyotidagi noma janrining ilk 
yorqin namunasi sanaladi. Albatta, «Muhabbatnoma» faqat nomalar yig‗indisi emas, unda 
g‗azal, qit‘a, fard kabi kichik lirik janrlarga xos asarlar ham mavjud. Lekin asardagi o‗n 
bir noma asar tuzilishining bosh xususiyatini belgilaydi. Shoir shundan kelib chiqib 
«noma» so‗zini asar nomiga ham chiqazgan.
Xorazmiyning nomanavislik an‘anasini adabiyotimizda