Dietologiya-Sotvoldiyeva cdr

r 1
Qo‘shimcha adabiyotlar.
R.B.Abdullaev I.K. “Parhez ovqatlanish asoslari” o‘quv qo‘llanma 2009-yil

□

Internet saytlari
www.referat.uz
www.uzmed.zn.uz -ziyonet tibbiy portali
www.nurse.ru
www. Pub.med, Medline
www.tma.uz

2. 
   Asosiy qism
   

2.1-ilova

“Dietologiya” fanidan o‘quvchilarni bilimini baholash mezoni

№	Mezonlar	Baho
1	Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan	5
2	O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini sog‘liqni saqlashdagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan, olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan	4
3	Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan	3
4	Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55% dan kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar	2

Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallangan bo‘limi bo‘yicha o‘quvchi albatta baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat belgilanadi.
2.2-ilova
Bilimlarni tekshirish uchun o‘quvchilarga beriladigan savollar.

1-savol

❖Ichak sathida membran
yuzasiga biriktirilgan quyidagi
fermentlar faoliyat ko‘rsatadi?

j:aminopeptidaza, leytsinaminopeptidaza, 3 - va2- dipeptidaza, prolinaza;

2-savol

❖Bo‘shliqda hazm jarayoni qaysi fermentlari tomonidan amalga oshiriladi?

Jjaia yoni me’da va me’daosti bezlarining ishlab chiqaradigan fermentlari tomonidan amalga oshiriladi

О

3-savol

❖Diyetaning inson hayotidagi ahamiyatini aytib bering?

J:Insonlarni to'g'ri ovqatlanish orqali salomatligini saqlash

3-ilova

г

л

Mavzu: Davo ovqatlarni sifatini nazorat qilish.Davo ovqatlarning organizmga ta’sir mexanizmi.
Reja:

1. 
   Davo ovqatlarni sifatini nazorat qilish.
   
2. 
   Davo ovqatlarning organizmga ta’sir mexanizmi.
   

Ovqatli moddalami organizmda hazm qilish jarayoni uning joylashuviga binoan 2 xilga ajratiladi: 1) hujayra ichida (dengiz g'ovagi (gubka), shilliq qurtlar va ignali teriga ega bo‘lgan hayvonlarda va leykotsitlarda fermentlar ular hujayralari tomonidan ishlab chiqiladi va ovqatli moddalarga hujayra ichkarisidayoq ta’sir o‘tkazadi; 2) hujayradan tashqarida ichak bo‘shlig‘ida maxsus shira ishlab chiqaruvchi hujayralar protoplazmasida fermentlar ishlab chiqarilib, ichak bo‘shlig‘iga ajraladi va shu eming o‘zidayoq ovqatli moddalami parchalashga o‘tishadi. Bo‘shliqda hazm jarayoni me’da va me’daosti bezlarining ishlab chiqaradigan fermentlari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday fermentlaiga pepsin, jelatinaza, parapepsinlar, me’da katepsinlari, tripsin, ximotripsin, karboksipeptidaza A va V, emilaza, ribonukleaza, dezoksiribonukleaza, lipazalar misol bo‘ladi. Lipazafermenti asosan 3- va2- glitseridlami parchalaydi. Ichak bo‘shlig‘ida asosan nuklein kislotalarining gidrolizini dastlabki bosqichlari amalga oshadi. Ingichka ichak fermentlari ovqatli moddalarning so‘ngi parchalanish bosqichiga ma’sul deb hisoblanadi. Ichak bo‘shlig‘ida sodir bo‘ladigan hazm jarayonida ovqatli moddalarning yirik molekulalari molekula usti agregatsiyalari va ayniqsa, hujayraviy mahsulotlarning gidrolizlanishi uchun samarali mexanizmdan iborat. Hazm jarayonining 3-xili, bu devoroldi membranali yoki muloqotdagi ovqat moddalarning hazmidir. Bunday jarayonda ovqatli moddalarning gidrolizi — parchalanishi hujayra ichkarisi bilan uning tashqarisini ajratib turuvchi parda-membranalar tomonidan ishlab chiqariladi. Membranali hazm jarayoni birinchi darajali hayot uchun mexanizm bo‘lib, u hazm qilish bo‘shliqlarida sodir bo‘ladigan ovqatli moddalarning dastlabki parchalanishini va ichak hujayralaridagi surilish jarayonlarini uzviy holdagi zanjirga aylantiradi. Membranali ovqatli moddalarning parchalanishi mikrosol rg‘ ichlaming cho‘tkali qismining yuzasida amalga oshadi. Mikroso‘rg‘ichlar, o ‘z navbatida, ingichka ichak o ‘simtalaridan iborat bo‘ladi. Unutmaslik kerakki, har bir ushbu epiteliyda taxminan 3000 tagacha mikroso‘ig‘ichlar mavjud bo‘lib, ularning miqdori ichak epiteliysining har 1 mm2tida 50.000.000-200.000.000 atrofida kuzatiladi. Ular

J

4-ilova



ichakning ovqatli moddalarni parchalash maydonini 30 marta oshiradi va ularga g‘ovak katalizator xususiyatlarini beradi. Ovqatli moddalarning membranali parchalanish jarayoni sustlik bilan boradi va 3 ta bosqichdan iborat bo‘ladi. Ularga quyidagilar kiradi: fermentlaming yuzaga chiqishi; yuzaki katalitik jarayonlar; jarayon yuz bergan joydan moddalarning ichi va tagiga o‘tishi.
Asosiy bosqich dastlabki moddalarning ingichka ichak sathiga ko‘chish tezligi bo‘lib hisoblanadi. Shu boisdan ovqatli mahsuloti ximusining harakati hazm bo‘lish jarayonining aytarli darajadagi tezlashuvi bilan birga kechadi. Oqsillar va polikaibonsuvlaming parchalanishida membranali hazm jarayonining ahamiyati ichak bo‘shlig‘ida boradigan hazm jarayonidan kam bo‘lmaydi va uning nihoyaviy rivojlanish bosqichi bo‘lib xizmat qiladi. Membranali hazm jarayonini tushunish uchun uning ikki tomonidagi farqqa e ’tibor berish tavsiya qilinadi. Mazkur farq quyidagilardan tashkil topgan:

1. 
   organiq va neorganiq moddalarning kontsentratsiyalari;
   
2. 
   vodorod ionlarining kontsentratsiyasi 1,5-2 birlikda;
   
3. 
   molekulalaming quvvati;
   
4. 
   molekulalaming shakli;
   
5. 
   membrananing ikkala tarafidagi molekulalaming mo‘ljali.
   

Ichak sathida membranalaming yuzasiga biriktirilgan quyidagi fermentlar faoliyat ko‘rsatadi:

1. 
   aminopeptidaza;
   
2. 
   leytsinaminopeptidaza;
   
3. 
   3 - va2-dipeptidaza;
   
4. 
   prolinaza;
   
5. 
   nukleotidazalar;
   
6. 
   tregalaza;
   
7. 
   invertaza;
   
8. 
   maltazalar;
   
9. 
   laktaza;
   
10. 
    monoglitseridli paza va boshqalar.
    

Mazkur fermentlar ovqat moddalarining oraliq va nihoyaviy parchalanishlarga javobgardirlar. Shuning bilan bir qatorda, unutmaslik kerakki, membranali hazm jarayoni ovqatli moddalarning oraliq parchalanish mahsulotlariga nisbatan samaralidir. Lekin, shunga qaramay, membranali hazm jarayoni ichakdan hujayra ichiga o‘tish zanjirining samaradorligini ta’minlaydi. Ichak bo‘shlig'idagi va hujayralar ichidagi ovqat moddalarining parchalanishi membranali hazm jarayonidek katta tezlikda nihoyaviy parchalanish moddalarining surilishini ta ’minlay olmaydi. Yuqorida keltirilgan ovqat moddalarining hazm bo‘lish jarayonlario’ziga xos alohida xususiyatlarga ega. Shu boisdan ham ularning har biri evolyutsiya jarayonida nafaqat saqlanib qolish, balki rivoj topish imkoniyatlariga ham ega bo‘ldi. Aytilgan ijobiy fikrlar bilan bir qatorda, ovqatli moddalarning parchalanish xillarining har biri o‘ziga yarasha kamchiliklarga ega bo Igani uchun ko‘pchilik tanalar ulami majmua tarzida qo‘llashga sabab bo‘ldi. Yuqorida aytilganlarga ko‘ra, har bir tanada turli xildagi hazm jarayonlari majmua holida ko‘zga tashlanadi. Bunday holat hazm qilish tizimining samarali va tejamli bo‘lishini ta’minlaydi. Shu boisdan ham yuqori



pog'onada turuvchi hayvonlar va odamlarda me’da-ichak kanali ishining chizmasi nafaqat ichak bo‘shlig‘idagi ovqatli moddalarning parchalanishi - so‘rilishi tarzida, ya’ni ikki bosqichda, balki bir xil ahamiyatga ega bo‘lgan 3 ta bosqichdan iborat: ichak bo‘shlig‘idagi, membranadagi hazmlar va parchalangan ozuqaviy moddalarning ichak so‘rg‘ichlari orqali qonga so‘rilishi. Keyingi paytlarda ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, me’da va ichak devorlanmng o‘tkazib yuborish xususiyatlari yuqori darajada bo‘lgani boisidan, yangi tug'ilgan chaqaloqlaming qoni tarkibiga nafaqat aminokislotalar, peptidlar, balki ozuqaviy oqsillar ham o‘tib ketishi mumkin ekan. Shu kabi holatni immun xususiyatli oqsillarning molekulalarida ham kuzatish mumkin. Bunday holatlar kam uchrasada, lekin alohida e tiborni talab qiladi, chunki qon o‘rnini bosa oladigan suyuqliklar parenteral usulda bemor tanasiga kiritilganda, olingan natija yuqori darajadagi samaradorligi bilan ko‘zga tashlanadi.
5.1-ilova



MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR
S: ichak devorlanmng o'tkazib yuborish xususiyatlarini qaysi tajriba
orqali bilish mumkin?
J: yangi tug'ilgan chaqaloqlaming qoni tarkibiga nafaqat
aminokislotalar, peptidlar, balki ozuqaviy oqsillar ham o'tib ketishi
mumkin ekan

Qadimgi yunon faylasufi Suqrotning ovqatlanish haqidagi fikrlairni
/ting?
Inson ovqatlanish uchun yashamaydi, balki yashash uchun ovqatlanadi

: 0‘rta Osiyoda ovqatlanish madaniyatining rivojlanish tarixi qaysi tarixiy
sarlarda yoritilgan?
:A.Metsning “Musulmanskiy renessans , B.N.Zaxodar, Bolshakov O.G,
Urta asrda arab shaxarlari», S.A. Aratyunov «Osiyo xalqlarining
•vqatlanish etnogafiyasi»-

5.2-ilova

GURUHCHALARGA SAVOLLAR

1 -Guruh

□Iste'mol qilingan energiyaning eng birinchi parchalanuvchi qismi?
□Uglevodlar, inson harakatlanganda eng birinchi sarflanadi

• 
  Moddalar almashinuvi jarayonini aytib bering?
  
• 
  J:anabolizm, metabolizm, katabolizm
  

III - Yakuniy qism

6-ilova

Uyga vazifa.
Uy vazifasini bajarish yo‘riqnomasi: o‘qish, tahlil qilish, tushunish

qiyin bo‘lgan tibbiy terminlarni yozish, mavzuni konspekt qilish va “Klaster” jadvalini to‘ldiradilar. Keyingi nazariy mashg‘ulotga
tayyorgarlik ko‘rish.

2-Guruh

Glossariy

UK-1.1. Kelajakdagi kasbning ijtimoiy moxiyatini tushunish, tibbiyot soxasining o‘z kasbiga oid muxim axamiyatlarini bilish.
UK-1.2. O‘z faoliyatini tashkil etish, kasbiy vazifalarni yechimini topish, ularning samaradorligini va sifatini baxolash.
UK-1.3. Noan’anaviy vaziyatlarda xavf - xatarni mustaqil baxolash va qarorlar qabul
qilish.
UK-1.4. Kasbiy va shaxsiy rivojlantirish xamda kasbga oid vazifalarni xal etish uchun zarur bo‘lgan axborotni izlash, taxlil qilish va baxolashni amalga oshirish.
UK-1.5. Kasbga oid faoliyatni uning maqsadlari, mazmunlarini zamon talabiga moslab, zamonaviy texnologiyalardan o‘rinli foydalanishni amalga oshirish.
UK-1.8. O‘z faoliyatida axoli xayotini ximoya qilish va malakali tibbiy xizmat bilan ta’minlash.
KK-1. Inson xayoti faoliyatining turli yoshlar davrlarida asosiy qonuniyatlari, odam organizmidagi fiziologik va patologik jarayonlar va ularni xayot tarziga ta’siri xaqida tushunchaga ega bo‘lish.
KK-2. Infeksion xavfsizlikni ta’minlash (sanitar-gigienik va epidemiyaga qarshi tartib, aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilish).
KK-3. Yuqumli kasalliklar o‘chog‘ida epidemiologik tekshirish, yuqumli kasalliklarga qarshi profilaktik va dezinfeksion chora-tadbirlarni olib borish.
KK-4. Nazorat ostiga olingan muassasalarda (ob’ektlarda): turar joy va jamoat binolari, madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalari, davolash-profilaktika muassasalari, tashqi muxit omillari (xavo, suv, tuproq, oqava suvlari), bolalar va o‘smirlar muassasalari (bog‘cha, maktab, litsey, gimnaziya, kollej, internat, sog‘lomlashtirish oromgoxlari va boshqalar), sanoat ishlab chiqarish korxonalari, qishloq xo‘jalik soxalari, bosmaxonalar, atrof -muxit va ionlantiruvchi nurlanish manbalaridan foydalanadigan korxonalar va muassasalarida olib boriladigan sanitar-dozimetrik nazorat ob’ektlari, oziq- ovqat maxsulotlarini qayta ishlab chitsarish korxonalari, umumiy ovsatlanish korxonalari, ozits-ovsatlar bilan savdossilish korxonalari ustidan joriy Davlat sanitariya nazoratini olib borish.
KK-5. Atrof-muxitni sog‘lomlashtirish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalariga ega bo‘lish.
KK-6. Yuqumli va boshqa surunkali kasalliklar profilaktikasi bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi
KK-8. Zaxarlanishlar va kasbiy kasalliklarni oldini olish ishlarini amalga oshirish.
KK-9.Kommunal ob’ektlarni sanitariya-gigienik tekshirish, laboratoriya tekshiruvi uchun na’muna olish.
KK-10. Kasbiy faoliyatga oid jarayon bosqichlarini amalga oshirish maqsadida yuklatilgan vazifalarni samarali bajarish uchun ish joyini talab darajasida ta’minlanishiga erishish.
KK-12.Muassasa va tashkilot raxbariyatiga kasbiy faoliyatni amalga oshirishda yuzaga kelgan muammo va masalalar xaqida ma’lumot taqdim etish.
KK-13.O‘z kasbiy vazifalarni aniq va sifatli bajarish bo‘yicha ma’lumot olish, o‘rta tibbiy xodim ishini takomillashtirish borasida takliflar kiritish.
KK-14. Axolining turli qatlamlari orasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish

bo‘yicha ishlarni tashkil etish.

KK-15. Kasbiy faoliyat doirasida o‘z vakolatlari, ma’suliyati va zimmasiga yuklatilgan vazifalarning qonunyligini anglash.
KK-16 Infeksion xavfsizlikni ta’minlash (sanitar-gigienik va epidemiyaga qarshi tartib, aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilish).
KK-17. Axoli o‘rtasida epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni, emlash ishlarini o‘tkazilishini nazoratini, yuqumli kasalliklar o‘chog‘ida epidemiologik tekshirish, yuqumli kasalliklarga qarshi profilaktik va dezinfeksion chora-tadbirlarni olib borish.
KK-18. Atrof-muxitni sog‘lomlashtirish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalariga ega bo‘Hsh.
KK-19. Yuqumli va boshqa surunkali kasalliklar profilaktikasi bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘Hshi.
KK-20. Tegishli maxsulotlardan na’munalar va surtmalar olishni mukammal bilishlari va laboratoriya asbob uskunalari bilan ishlash ko‘mkmalariga ega bo‘lish.
KK-21. SHoshilinch xolatlarda tez yordam kursatish rejasini tuzish va amalga oshirish.
KK-22. Kasbiy faoliyatga oid jarayon bosqichlarini amalga oshirish maqsadida yuklatilgan vazifalarni samarali bajarish uchun ish joyini talab darajasida ta’minlanishiga erishish.
KK-23. Muassasa va tashkilot raxbariyatiga kasbiy faoliyatni amalga oshirishda yuzaga kelgan muammo va masalalar xaqida ma’lumot taqdim etish.
KK-24. O‘z kasbiy vazifalarni aniq va sifatli bajarish bo‘yicha ma’lumot olish, o‘rta tibbiy xodim ishini takomillashtirish borasida takliflar kiritish.
KK-25. Axolining turli qatlamlari orasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish bo‘yicha ishlarni tashkil etish.
Manba: Tibbiy profilaktika ishlari feldsheri ta’lim yo‘nalishining mutaxassislik malaka talabi

OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

Farg‘ona viloyat kasbiy ta’limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish hududiy
boshqarmasi

2 - Marg‘ilon Abu Ali ibn Sino nomidagi Jamoat salomatligi texnikumi