Dietologiya-Sotvoldiyeva cdr

Dietologiya fanidan

MAVZULAR TO‘PLAMI

Kafedra nomi: Umumtibbiy fanlar O‘qituvchi: H. A. Sotvoldiyeva

2021-yil

1. 
   Mavzu: Dietologiya fanining ahamiyati , bu fan rivojiga hissa
   

qo‘shgan olimlar.
Reja:

1. 
   “Dietologiya” fani va uning rivojlanish tarixi.
   
2. 
   Fanga hissa qo‘shgan olimlar.
   

Odam kasalliklarini davolash jarayonida Dietologiya (turli parhez oziq-ovqat mahsulotlar va tayyor taomlar) usulidan foydalanish qadim zamonlardan beri qo‘llanilib kelinadi. Ushbu yo‘nalish parhez ovqatlanish tarzi deb ataladi. Zamonaviy Dietologiya ayrim olingan a ’zo yoki tizim faoliyatlarinigina emas, balki bemoming bir-butun tanasining biokimyoviy moslashuvi, ya’ni hazm qilish a’zolari fermentativ tizimlarining iste’mol qilinayotgan taomga monandligini, tananing turli ta ’sirlarga javob berish qobiliyatini, ovqatlanish jarayoni, ozuqaviy moddalarning hazm bo‘lishi va o‘zlashtirilishi haqidagi ma’lumotlarni, shuningdek, oqsillar, yog'lar, karbonsuvlar, vitaminlar, ma’dan moddalari almashinuvi to‘g‘risidagi yangi ustuvor yo‘nalishlarni, bemorning urf-odati va o‘ziga xos ovqatlanish tarzini, ayrim ovqatli mahsulotlar hamda tayyor taomlarning xususiyatlarini nazarda tutib faoliyat yurgizadi. 0‘zbekiston Respublikasida barcha davolash va sog'lomlashtirishdavolash muassasalarida diyetoterapiya keng ko‘lamda qo‘llaniladi.
Ovqatning parxezlik xususiyatlari, ovqatlanish xakidagi fanning shakllanishi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Buqrot, Galen, Aristotel, Dioskorid, Ibn Jurayis, Rashid, Abu Ali ibn Sino va boshqa shu kabi olimlarning ibtidoiy-tibbiy bilimlari, shu jumladan ovqatlanish xakidagi tajribalari ensiklopedik asarlarda ifodalangan bulib, u o‘z tarkibiga ming yillik tarixni kamrab ifodalangan bo‘lib, u o‘z tarkibiga ming yillik tarixni kamrab oladi. Buqrot uzining «Parxez xaqida» deb atalgan asarida to‘g‘ri ovqatlanish xaqida quyidagilarni yozadi:

• 
  inson tomonidan iste’mol qilinadigan oziq-ovat maxsulotlari va ichimliklar tarkibi xilma-xil;
  
• 
  u yoki bu oziq-ovqat maxsulotlari tarkibini kuchaytirish yoki susaytirish mumkin;
  
• 
  V. Iste’mol qilinadigan ovqat yoki ichimlik inson organizmiga va uning jismoniy xolatiga ta’sir kursatadi.
  

Buqrotning fikricha, qabul qilinadigan ovqatning mikdori odamning yoshiga, vazniga, ob-xavoga, yashash joyiga, yil fasliga bog‘liq. Buqrot o‘zining «Parxez va o‘tkir xastaliklar» nomli asarida turli xastaliklarni davolashda parxezning axamiyatini uktirib, oziq-ovqat maxsulotlari dorivorlik xususiyatiga ega ekanligini ta’kidlaydi. Buqrot ovqatlanish meyoriga e’tibor berishga undaydi.
Qadimgi yunon faylasufi Suqrot(469-399 yy) ovqatlanish haqidagi fikrlarni quyidagi so‘zlar bilan ifodalaydi;-«Inson ovqatlanish uchun yashamaydi, balki yashash uchun ovqatlanadi». Sog‘lom va bemor odamning ovqatlanishi va uning parxezi t’g‘risidagi foydali maslahatlar Ibn Sinoning “Tib qonunlari” fundamental to‘plamida mujassamlashgan. Ibn Sino ovqat o‘zining tarkibiga qarab inson organizmiga quyidagicha ta’sir qiladi deb ta’kidlaydi:

1. 
   Sifat ta’siri
   

2. 
   Modda ta’siri.
   
3. 
   Ayrim substansiya ta’siring₌zaxarli moddalar, spirtli ichimliklar va xokazo.
   

Ibn Sino og‘iz bo‘shlig‘i, xazm, ishtaxa, ovqatlanish tartibi, suvning axamiyati, bolalarning ovqatlanishini tashkil qilish, kariyalar ovqatlanishiga bo‘lgan talablar xaqida bebaxo fikrlarni bildirgan. Hozirgi zamon nuqtai nazaridan karaganda, Ibn Sino oziq-ovqat moddalarning biologik qiymatlari, ularni baxolash xaqida yetarli va to‘g‘ri fikrlar beradi. Dietologiya fani kadimgi Gurjiston, Armaniston, Ozarbayjon, Eron, Arabiston va boshqa shark davlatlarida yuqori darajada rivojlangan va unga katta axamiyat berilgan. Usha davrlardagi afsonaviy va diniy adabiyotlarda dietologiyaga taalukli bo‘lgan turli fikrlar sanab utilgan.Masalan, — Korakosovlldan zaxarlanish, —Baxorgi kon‘yuktivitl (avitaminoz A epidemiyalari va boshqalar. XIV-XV asrlarda Rossiyaning iqtisodiy alokalari rivojlanganligi sababli, boshqa tillardan rus tiliga dietologiyaga oid adabiyotlar tarjima qilingan va keng tarqalgan. Sharq mashhur olmlari Abu Abdullox Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Bakr Muxammad ibn Zakariya Ar Roziy, Abu Rayxon Muxammad ibn Axmad al Beruniylar xam Dietologiya faniga kata xissa qo‘shdilar. O‘rta Osiyoda ovqatlanish madaniyatining rivojlanish tarixi quyidagi tarixiy asarlarda yoritilgan. Shveysariyalik sharqshunos olim A.Metsning «Musulmanskiy renessans-, 1966, B.N.Zaxodar «Urta asr shark tarixi», 1944, Bolshakov O.G, «Urta asrda arab shaxarlari»-M.1982; S.A. Arutyunov «Osiyo xalqlarining ovqatlanish etnogafiyasi»-M,1981; Ushbu asarlarda Dietologiya faning ilk kurtaklari paydo bo‘la boshladi. Rossiyada kadimiy ruxoniylar kulyozmalarida ovqatlanishning tibbiy masalalariga kata e’tibor berilgan. 1073-1076 yillarga taalukli «Izbornik Svyatoslava» kulyozmasida bemorlar va soglom odamlar uchun sabzavotlarning axamiyati bayon etilgan. M.V.Lomonosov rus xalqining pastligiga birinchi asosiy sabab ovqatlanish xolatining pastligidir deb yozgan. U oziq- ovqat maxsulotlarini tekshirishda Kimyo fanining axamiyati xamda quvvat almashinuvi to‘g‘risida xam fikrlar bildirgan. A.G. Baxeraxt (1780y.) birinchi «dengiz gigienasi» soxasida qo‘llanma muallifi sifatida taniqli I.YU.Velsen «tibbiyot politsiyasi», ya’ni sanitariya-gigiena bo‘yicha birinchi kullanmaning muallifidir. P.S. Vishnevskiy 1820 yili o‘simlik maxsulotlarida zanjila «singa» ga qarshi moddalar borligini va ularning yukori xaroratga chidamsizligini asoslab bergan. Olmoniyalik kimyog‘ar YU. Libixning ovqatlanish bioximiyasi buyicha ilmiy ishlari butun Dune Dietologiya Fani rivojiga kata turtki buldi. U oziq-ovqat moddalarining birinchi tasnifini taklif qilib, asosiy moddalarni ikki guruxga : ozuqa yoki plastik va nafas yoki respirator turlariga bo’ladi. Birinchi guruxga oqsilli, ikkinchi guruxga esa azotsiz, ya’ni yog‘lar va karbonsuvlarni kiritgan.
1934 yilda O‘zbekistonda sanitariya-gigiena ilmiy tekshirish instituti qoshida ovqatlanish gigiyenasi bo‘limii ochildi.1936 yilda Urta Osiyo Davlat tibbiyot institutida ovqatlanish gigienasi kafedrasi tashkil qilindi. Kafedraning birinchi mudiri G.M.Maxkamov birinchi bo‘lib O‘zbekistonda qishloq axolisi o‘rtasida ovqatlanish xolatiga baxo bergan. U raxbarligida issiq iqlim sharoitida moddalar talmashinuvi xolatlari o‘rganilib, oziq-ovqat moddalari va quvvatiga bo‘lgan extiyojlar, maxalliy maxsulotlarning ozuqaviy qiymatiga baxo berishning ilmiy yo‘nalishi ishlab chiqilgan.

Professor N.L.Romanchenko bolalar va usmirlar organizmida issiq iqlim sharoitida moddalar almashinuvi xususiyatlarini sportchilar ovqatlanishini takomillashtirish soxasida yangi parxez maxsulotlar yaratish bo‘yicha ilmiy yo‘nalishi ishlab chiqilgan. Professor A.Asqarov maxalliy mevalarning parxezlik xususiyatlarini urganib, yurak kon-tomir xastaliklarida kullashni asoslab berganlar. Ular «O‘zbekiston milliy taomlarning parxezlik xususiyati» qo‘llanmasining birinchi muallifidir. Iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramasdan, 1996-yilning may oyida Respublika Dietologiya markazi o‘z faoliyatini boshladi. Prezident I.A.Karimov tashabbusi bilan bir qator olimlar ishtirokida «Tashqi muxit gigienasi va axoli salomatligi milliy dasturi» (1996), «Ovqatlanish milliy dasturi»ning (1997y) ishlab chiqilishi, oziq-ovqat maxsulotlarining ekologik, sanitariya epidemologik xavfsizligini ta’minlashda va axoli ovqatlanish xolatini mutanosiblashda katta amaliy axamiyatga ega bo’ladi. Turli a’zolar va tizimlar kasalliklarida parxez ovqatlanish odatda ma’lum tamoyillarga tayangan xolda amalga oshiriladi. Ushbu tamoyillarga tayangan xolda amalga oshiriladi. Ushbu tamoyillar ovqatlanish fiziologiyasi, xazm jarayonlari, ovqatlanish biokimyosi va tibbiyotning boshqa soxalaridagi ilmiy izlanishlar natijasiga kura ishlab chikiladi. Parxez ovqatlanish tamoyillari ratsional ovqatlanish tamoyillariga suyangan xolda va patologik jarayonning aniq kasallik shakli, dardning kechishi, yondosh kasalliklarning jixatlari xamda asoratlari, bemorning umumiy axvoli, klinik taxlil va fizikaviy uskunalar orqali olingan natijalarni inobatga olgan xolda vujudga keladi.

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Dietologiya fani nimani o‘rgatadi?
   
2. 
   Dietologiya faniga hissa qo‘shgan olimlardan kimlarni bilasiz?
   
3. 
   Abu Ali ibn Sinoning sog‘lom ovqatlanishga oid ma’lumotlari qaysi manbalarda yoritilgan?
   
4. 
   Dietologiya fani qaysi fanlar bilan bog‘langan?
   

2.