Дхт таййор

Foydalanilgan manbalar:
"Xorijiy mamlakatlar davlati va huquqi tarixi" Haydarali Muhamedov. 1999

---

Мантиқий саволлар:
1.Араб халифалиги давлат тузуми ўзгариб турган. Араб халифалигининг
биринчи даврида ҳали давлат тузумида ҳарбий демократия қолдиқлари
сақланиб қолган бўлса, Умавийлар ва Аббосийлар даврида халифалик
деспотик давлатга айланган. Давлат тепасида халифа турган. Унга бутун
олий ҳокимият тегишли бўлган. У қонун чиқариш, ижро этиш ва суд
ҳокимиятига эга бўлган. У Аллоҳнинг ердаги вакили ва ноиби, Муҳаммад
(САВ)нинг меросхўри, шунингдек, имом, яъни худонинг ердаги сояси
ҳисобланган.
Умавийлар ва Аббосийлар даврида қандай давлат органлари ташкил
этилди?
Дамашқ (Уммавийлар) халифалиги даврида ҳокимият наслдан-наслга
мерос бўлиб ўтадиган шарқ деспотик монархиясига айланган. Бу сулолага
Муовия асос солган. Бу сулола вакиллари ўзининг доимий гвардияси – 160
000 нафарга яқин қўшинга эга бўлган. У катта сиёсий аҳамият касб этган
ва ҳарбий ишга ёшлигидан ўргатилган оқ танли қуллардан тузилган.
Юқори мансабдор шахслар халифа томонидан тайинланган ва бевосита
унинг олдида ҳисобот берган. Халифа ҳузурида вазир – бош маслаҳатчи ва
юқори мансабдор шахс мақомига эга бўлган. Улар давлат бошқарувидаги
мансабдор шахслар ичида энг улуғи ҳисобланган. Ислом ҳуқуқига
мувофиқ вазирлар икки хил бўлган. Улардан бири кенг ҳокимият
ваколатларига эга бўлса, иккинчисига чекланган ваколатлар берилган, яъни
фақат халифа буйруқларини бажарган. Зодагонлар ҳимоясига таяниб
вазирлар аста-секин бевосита бошқарувни ўз қўлларига олдилар ва шунинг
билан бирга халифаларнинг мавжуд ҳокимиятини маълум даражада чеклаб
қўйдилар.

---

Аббосийлар даврига келиб Халифа давлатни бошқаришда вазир ул-вузаро
(улуғ вазир) га таянган. Амир ул-умаро ҳарбий ишлар учун масъул бўлган.
Халифа турли масалаларни кенгашда – девон ад-дарда кўриб чиқар эди.
Девон ад-дар учта асосий девонга бўлинган: девон ал-машриқ, девон
ал-мағриб ва девон ал-хараж. Мовароуннаҳрга тегишли масалалар девон
ал-машриқда ҳал қилинар эди.
Халифа вилоят ноибларини лавозимига тайинларди ёки бўшата оларди.
Халифаликнинг ҳуқуқий масалалари Қуръони карим ва Пайғамбаримиз
Муҳаммад (с.а.в) кўрсатмалари, насиҳатларига асосланган ҳолда кўриб
чиқилган. Халифалик маъмурий-ҳудудий жиҳатдан дастлаб ноибликларга
бўлинган.
Аббосийлар ҳукмронлиги даврига келиб деярли мустақил бошқарилувчи
вилоятларга тақсимланган. Ноибликлар халифа олдида ҳисобдор бўлган
ҳарбий ноиб – амирлар томонидан, вилоятлар ўз навбатида амирлар
томонидан бошқарилган.
Мовароуннаҳр ҳам маъмурий-ҳудудий жиҳатдан араб халифалиги
таркибига қўшиб олинган. Уни бошқариш бошқа ҳудудлар каби
халифанинг Хуросон ва Мовароуннаҳр бўйича ноибига топширилган.
Мовароуннаҳр дастлаб араблар орқали тўғридан-тўғри бошқарилган.
Нойиб-амирлар ҳарбий соҳани бошқарган ва ҳудуддаги қуролли кучларни
идора этган. Махсус ёлланма отрад (муфриза)лар мухтасиблар томонидан
бошқарилиб, полиция хизматини бажарган. Амирларга ўз навбатида
марказий молия бошқармасининг маҳаллий аппарати бўйсунган.