Devonu lug`otit turk

«HIBATUL XAQOYIQ» ASARINING TILI
Ulug` adib Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq» yoki «Ajabatul-haqoyiq» asari badiiy so`z san`ati va o`zbek adabiy tilining juda qimmatli yodgorligi hisoblanadi. Mazkur asarning yaratilish davri haqida turli qarashlar mavjud. S.E.Malov asar tilidagi arxaik elementlarga qarab, uni X asrga tegishli desa, N.A.Baskakov, Aziz Qayumovlar uni XII asrga, V.M.Nosilov esa XIII asrning I yarmida yaratilgan deb ko`rsatadilar. Ilmiy jamoatchilik ahliga asarning 3 ta qo`lyozma nusxasi ma`lum.
1-nusxani 1444 -yilda xorazmlik Zaynal Obid binni Sulton Baxshi Jurjoniy Husayniy origanaldan ko`chirgan bo`lib, Stambulda Aya Sofiya kutubxonasida saqlanadi (Uyg`ur yozuvida).
2-nusxa 1480- yilda Shayxzoda Abdurazzoq Baxshi tomonidan ko`chirilgan bo`lib, yuqoridagi kutubxonada saqlanadi (bu ham uyg`ur yozuvida)
3-nusxa arab yozuvida ko`chirilgan bo`lib, Stambuldagi To`p-qabi kutubxonasida saqlanmokda. Bu uch nusxa asosida turkiyalik Rashid Raxmat Arat yuqoridagi yodgorlikning saylanma tekstini va tarjimasini yaratdi. V.M.Nosilovning fikricha_, bu tekstning tarjimasi u qadar muvaffaqiyatli chiqqan emas.
Turkiy tillar, jumladan, o`zbek tili tarixini ilmiy ravishda chuqur o`rganishda «Hibatul haqoyiq» asari eng muhim manbalardan biri hisoblanadi. O`sha davrdagi qabila tillarining xususiyatini aniqlash, ularning bir-biriga ta`siri, rivojlanishi, o`zaro qo`shilib ketishi va markazlashishi asosida xalq (elat) tillarining, ayniqsa o`zbek xalq (elat) tilining tashkil topish va shakllanish jarayonini belgilashda bu asarning ahamiyati nihoyatda kattadir. X-XI asrlarda maydonga kelgan asarlar bilan keyingi davrlarda yoki umuman, XIX asrgacha yaratilgan asarlarning tilini qiyosiy o`rganish, ulardagi umumiylik va farqlarni aniqlashda ham yordam beradi.
«Hibatul haqoyiq» asarining tili, uning leksik xususiyati, tovush tarkibi va grammatik qurilishi, bir tomondan, «Qutadg`u bilig» asariga yaqinlashsa, ikkinchi tomondan, «Qisas-ul anbiyo»ga (XIII-XIV asrlar) o`xshab ketadi. Bu asarni chuqur o`rgangan E.E.Bertel`s qadimgi o`zbek adabiy tilidan (aniqrog`i eski turkiy adabiy tildan) klassik o`zbek adabiy tiliga o`tishda «Hibatul haqoyiq» ko`prik vazifasini bajargan deb ko`rsatadi. Darhaqiqat, asar tiliga xos lug`aviy qatlamlar, fonetik va grammatik xususiyatlarning qarluq, chigil, yag`mo, uyg`ur tillari negizida tashkil topgan adabiy til bilan mushtaraklikka ega ekanligi, ayniqsa, keyingi asrlarda bitilgan asarlar tiliga yaqinligi kabilar eski turkiy adabiy tildan eski o`zbek adabiy tiliga o`tishda «Hibatul haqoyiq»ning ko`prik bo`lganligidan dalolat beradi.
Asar o`zining leksik xususiyatlari bilan o`sha davrdagi eski turkiy adabiy tilining lug`aviy boyligini aks ettiradi. Moddiy-madaniy hayotning turli sohalariga oid tuShunchalarni ifodalovchi, hamma uchun tuShunarli, sodda, yasama va qo`shma turkiy so`zlar asar lug`atining asosini tashkil qiladi: ata, ana, ar`jsiz (foydassh), ezgu, bash, bezek, berim (berish), boz, `ntn, yazug (gunoh), yuz, yigig, kichik, konul, negu, sevunch, tamag`, ulug` kabi. Shu bilan birga, arab va fors-tojik tillaridan qabul qilingan so`zlar ham uchraydi: saadat, saxavat, muruvvat, ma`ni, mehruban, karam, insaf, do`st, zamon, zoxid, dad, gul, vafa baxil, bina, aq`sh, amanat, aziz kabi.
Asarning tili o`z fonetik xususiyatlari jihatidan X1-XII asrlarda yaratilgan yodgorliklar bilan umumiylikka ega. Shu bilan birga, eski o`zbek adabiy tili uchun xarakterli bo`lgan xususiyatlarning ham vujudga kela boshlaganligini ko`rish mumkin. «Hibatul xaqoyik» asarining tilini o`rganish unda 9 ta unli mavjud ekanligini ko`rsatadi. Ko`p hollarda singarmonizmning lab ohangdoshligi buzilgan.
O`sha davrdagi boshqa yodgorliklarda bo`lganidek, asar tilida z undoshining saqlanganligini, uning birmuncha ustunligini ko`rish mumkin. Ayni zamonda, bu tovushning y ga o`ta boshlaganligi ham ko`rinadi: kezingi - keyingi, kezim - kiyim, qazgu - kayg`u, qozn - kuyi, qozub - qo`yib.
Achunda at ezgu qozub bardi kor,
(Dunyoda yaxshi ot qoldirib ketdi, ko`r)
Harisliqnn qoyur haris әr qachan.
(Haris kishi xarislikni kachon qo`yadi).
Asarda sonor tovushlardan keyin jarangsiz t ning jarangli d undoshiga o`tish hodisasi ham XI-XIII asrlar yodgorliklari uchun xos xususiyat hisoblanadi: emdi, qutuldi, sөzүndin, әrdәm, kәndү.
Ko`rinadiki, «Hibatul xaqoyik» asari fonetik xususiyati jihatidan XI-XIII asrlarda yaratilgan boshqa yodgorliklarga o`xshasa xam, o`ziga xos xususiyatlarga ham ega.
Asar morfologik xususiyatlari jihatidan quyidagilar bilan ajralib turadi: tuShum kelishigi affiksining -ug`, -үg varianti arxaik shakl sifatida ancha siyrak uchraydi, asosan, -im, -ni shakllari qo`llanadi: sozug - so`zni, bozug - buzni.
Navadur sozug az bolur azl okush
(Qadrli so`z oz, hazil so`z ko`p bo`lur.)
-n, -un affiksli vosita kelishigi shakli qam ancha arxaiklashgan bo`lib, kam uchraydi
Asal tatrub eligin tamag` tatir tib.
(Qo`li bilan asal sdirib, taom berib.)
Jo`nalish kelishigining kadimgi turkiy til uchun xos bo`lgan —g`aru, -gәrү shakllari qo`llanmaydi, asosan — gә, -ga, (-kә, -qa) -ә, -a affiksli shakllar ishlatiladi.
Asarda sifatdoshning –tәchi, -tachi (-dachi, dәchi), -g`li, -gli, -dug`, -dүg affiksi bilan kadimgi shakllari ancha arxaiklashib qolgan, kam uchraydi. Aksincha, -g`an, -gәn affiksli sifatdoshlar unumli shaklga aylangan, ammo uning kesimlik vazifasida kelishi deyarli uchramaydi.