Devonu lug`otit turk

MAHMUD QOSHG`ARIYNING «DEVONU LUG`ATIT TURK» ASARI HAMDA UNING TARIXIY VA ILMIY AHAMIYATI
XI asrda turkiy qabilalar orasidagi munosabat kuchaydi. Lekin tilda turli xil qabila va urug` tiliga oid formalar qo`llanilar edi. Ana Shu davrda turkiy tilda ma`lum normalarni yaratish ehtiyoji vujudga keladi. Ana Shu talabni qondirish maqsadida M.Qoshg`ariy «Devonu lug`atit turk» asarini yaratdi va bu bilan turkiy xalqlarning tilShunosligiga hamda madaniyatiga ulkan hissa qo`shdi. Ma`lumki, bu asarning yuzaga kelishi mamlakatda qoraxoniylar hukmronligining o`rnatilishi va Somoniylar zamonasidagi madaniyat va ilmiy traditsiya qoraxoniylar davrida xam davom ettirilishi bilan bog`liq edi. Ana Shu davrda M.Qoshg`ariy arab filologiyasini o`qib o`rgandi. U arab filologiyasini qanchalik o`rganib borsa, o`z ona tilini o`rganish bilan Shu darajada qiziqib bordi. U uzoq yillar mobaynida shaharma-shahar, tog`ma-tog` kezib, u erlarda yashagan turkiy xalqlar hayotini, etnografiyasini va Shu bilan bog`liq ravishda tilini o`rganib chiqdi. Har bir qabila tiliga xos bo`lgan dialektal xususiyatlarni aniqladi. «Men, deb yozadi M.K., - turklar, turkmanlar, o`ruzlar, chigillar, yag`molar, qirg`izlarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko`p yillar kezib chiqdim, lug`atlarini to`pladim. Turli xil so`z xususiyatlarini aniqladim. Men bu ishlarni til bilganim uchun emas, balki har bir kichik farqlarni aniqlash uchun qildim, bo`lmasa, men tilda ularning etuklaridan, eng katta xushfahmlaridan usta nayzadorlaridan edim. Ularga Shuncha diqqat qildimki, turklar, o`g`uzlar, yag`molar, qirg`izlarning tillari butunlay dilimga jo bo`ldi. Ularni puxta, bir asosda tartibga soldim»(DLT. I. 44-bet).
Maxmud Qoshg`ariy «Devon»da o`sha davrdagi turkiy qabilalar leksikasi, fonetikasi va fammatik qurilishini yoritib berdi.
«Devon»da M.Qoshg`ariy iste’molda bor so`zlarni izohlash bilan bir qatorda, har bir turkiy qabilaning o`ziga xos xususiyatini berish uchun alohida yo`l tanlaydi. Bu haqda Shunday deydi: «Men har bir qabilaga mansub so`zlarni yasalish xususiyatlarini va qanday qo`llanishini qisqacha izohlab ko`rsatish uchun alohida yo`l tutdim. Bu ishda misol tariqasida turklarning tilida qo`llanib kelgan She`rlardan, shodlik va motam kunlarida qo`llaniladigan xikmatli so`zlaridan, maqollaridan keltirdim» (DLT, I, 47-bet) M.Qoshg`ariy so`z ma`nolarining kengayishi, etimologiyasi kabi hodisalar haqida ham to`xtalgan.
Mahmud Qoshg`ariy chetdan qabul qilingan so`zlarga ikki xil munosabatda bo`ladi. Predmet va tushuncha bilan bog`liq ravishda kirib kelgan so`zlarga ijobiy munosabatda bo`ladi. Tilda mavjud bo`lgan so`zlar o`rnida boshqa tildan olingan so`zni qo`llashga salbiy qaragan va bu holatni zararli, manfiy holat deb bilgan. Bunga ko`ra bilge, bitik, urag`ut kabi turkcha so`zlar o`rnida arabcha olim, kitob, ayol so`zlarini qo`llamaslik kerak.
M.Qoshg`ariy o`sha davr fonetikasiga doir qimmatli fikrlarni bayon qiladi. Shu davr alfaviti to`g`risida: «Turkiy tillarda qo`llaniladigan asosiy harflar soni 18 tadir. Holbuki, tildagi tovushlar 18 ta emas, ko`pdir. Bu 18 harf etishmaydi. Bulardan boshqa tilda mavjud bo`lgan tovushlarni berish uchun yana 7 ta tovushni ana Shu mavjud harflar ustiga maxsus belgi qo`yib yoziladi» (DLTD , 47-48-bet). Shuningdek, M.Qoshg`ariy unli va undosh tovushlar, ularning xarakteristikasi, tovush almashinishi qonuniyatlari haqida o`rinli fikrlarni bayon qiladi.
«Devon»da turkiy tshshar morfologiyasi haqida ham ma`lumotlar bor. Unda so`z turkumlari va so`z yasovchi affikslar o`z davriga yarasha yoritilgan. M.K.Aristotel` fikriga tayanib, turkiy tilda 3 ta so`z turkumini ajratadi: ot, fe`l, yordamchi so`zlar. M.Qoshg`ariy sintaksis masalalarini «Devon»da yoritmaydi, chunki bunga bag`ishlab maxsus asar, «Javohirun-nahv fil-lug`atit turk» asarini yozgan, lekin u bizgacha etib kelmagan.
«Devonu lug`atit turk» asari 1914 -yilda Turkiyaning Diyorbakr shahridan topiladi. Qo`lyozmani ko`chiruvchi Muhammad binni Abu Bakr Damashqiyning yozishicha, u nusxani M.Qoshg`ariyning o`z dastxatidan olgan.
«Devonu lug`atit turk» 1915-17- yillarda uch tomdan iborat qilib Istambulda nashr etiladi. Shu nashr asosida K.Brokkel`man 1928- yilda nemischaga tarjima qilib, uni nashr qiladi. 1939- yilda Anqarada Basim Atalay turk tiliga tarjima qiladi. 1960-63- yillarda-esa prof. S.Mutallibov «Devon»ning o`zbek tilidagi tarjimasini yaratdi.
«Devonu lug`atit turk» turkiy xalqlar tillari tarixini o`rganishda muhim manbadir. Ayni zamonda, uni o`z davrining entsiklopedik asari deyish mumkin. Asarda turli qabila va xalqlarning tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, urf-odati, geografiyasi materiallari bordir. Bu asarni o`rganish bilan O`rta Osiyo xalqlari va O`rta Osiyo madaniyatining kelib chiqishini yoritishda yuz bergan xato va kamchiliklarni bartaraf qilish mumkin. Mazkur asarning tarixiy ahamiyati ham Shundadir.
Muhimi shundaki, M.Qoshg`ariy tomonidan berilgan ma’lumotlar hozirgi turkiy tillarni o`rganishda va ularning qiyosiy tarixiy grammatikasini yaratishda qimmatli manba bo`lib qoldi.