Девони ҳАҚирий

Аҳадов Иномхон
Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети магистранти
“ДЕВОНИ ҲАҚИРИЙ”НИНГ МАТНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Аннотация. Ушбу мақолада XIX-XX асрларда Ҳақирий тахаллуси билан ижод қилган Муҳаммад Шариф махсум оҳунднинг “Девони Ҳақирий” қўлёзмаси ҳақида маълумот берилган. Ижодкор ҳақидаги маълумотлар имкон қадар тўпланиб, шоир шахсига, унинг маҳоратига XX аср бошларида кўчирилган қўлёзма нусха асосида ёндашилди.
Аннотация. В данной статье представлена ​​информация о рукописи «Девони Хакири» Мухаммада Шарифа Махсума, писавшего под псевдонимом Хакири в XIX-XX веках. Информация о художнике была собрана максимально, а личность и способности поэта были рассмотрены на основе рукописи, скопированной в начале двадцатого века.
Annotation.This article provides information about the manuscript "Devoni Haqiri" by Muhammad Sharif, who wrote under the pseudonym Haqiri in the XIX-XX centuries. Information about the artist was collected as much as possible, and the poet's personality and skills were approached on the basis of a manuscript copied in the early twentieth century.
Калит сўзлар: Ҳақирий, девон, ғазал, ҳамд, наът, тасаввуф, жанр, ташбеҳ, таносуб, китобат.
Ўзбек халқининг кўп минг йиллик бой тарихи, бой илмий-маънавий мероси, адабиёти ва санъати ҳақидаги қимматли маълумотлар қўлёзма ва тошбосма манбаларда ўз аксини топган. Ўзбекистон мустақилликка эришгач, илмий-тарихий ва маданий меросимизни тиклаш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланди. Мустақиллик халқимиз мулки бўлган турли қўлёзма манбаларни топиш, Шарқ қўлёзмаларини ўрганиш, тадқиқ қилиш ва нашр этиш ишларининг кенг тус олишига замин яратди. Натижада, юзлаб қўлёзма манбалар ҳозирги ўзбек имлосига транслитерация қилиниб чоп этилди. Аммо ҳали дунё юзини кўрмаган қўлёзмалар, кенг оммага тақдим этилмаган ижодкорлар ҳам талайгина.
Ана шундай ижодкорлардан бири Ҳақирий тахаллуси билан ижод қилиб, мумтоз адабиёт ривожига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган шоир Муҳаммад Шариф махсум оҳунддир.
Маълумки, девон тузиш анъанаси Ўрта Осиёга X-XI асрлардан бошланган бўлиб, шарқ адабиётида шеърий тўплам ҳисобланади. Девондаги барча жанрлар қофия ёки радифларга кўра араб алифбоси тартибида қофияланиб келувчи сўзларнинг охирги ҳарфлари асосида жойлаштирилади. Шарқда девон тузиш шоирнинг етуклик белгиси бўлган ва шу сабабли ҳам улар ўз девонларининг мазмунан ва шаклан ранг-баранг бўлишига эътибор берганлар. Девон жанрининг шаклланиш даври Шайх Саъди замонасига тўғри келади. Ўзбек адабиёти тарихида девон тузиш Лутфий, Саккокий, Атоий, Гадоий каби шоирлар ижоди билан боғлиқ. Алишер Навоий Шарқ адабиёти тарихида мукаммал девон тузган муаллифлардандир. Кейинчалик бу анъанани Бобур, Нодира, Огаҳийлар давом эттиришган.
Биз ўрганаётган “Девони Ҳақирий” ҳам туркий тилда ёзилган девонлардан бири. Ушбу девон муаллифи Муҳаммад Шариф махсум оҳунд бўлиб, у Ҳақирий тахаллуси билан ижод қилган. Муҳаммад Шариф Махсум Охунд Ҳақирий ҳақида адабиётларда маълумот деярли учрамайди.
Шоирнинг шахсиятига, ҳаётига тўхталсак, шоир Муҳаммад Шариф Махсум Охунд халқ орасида йўлбузар лақаби билан танилган. Хивалик қози Муҳаммад Каримнинг махсуми бўлган ҳолида илм таҳсилини Хива мадрасаларидан риёзатлар кўриб ўқиб, китобларни хатм қилади. Феруз Муҳаммад Раҳимхон Ҳақирийни отаси - қози Муҳаммад Каримнинг Хива фуқароларига қилган яхши одилона хизматларини инобатга олиб Муҳаммад Шарифни Хива Хўжамбарди Оталиқ мадрасасига мударрис этиб тайинлайди. Аммо Муҳаммад Шариф мударрисликка қаноат қилмасдан, ушбу лавозимдан бўшайди. Амударёдан ўтиб, Тўрткўлда қозилик лавозимига эришади ва ўша ерда муқим яшаб қолади. Муҳаммад Раҳимхон шоирнинг бу ишидан ғазабланиб, унга Йўлбузар деб ном беради. Шундан сўнг Муҳаммад Шарифнинг лақаби Йўлбузар бўлиб қолади. Аммо Муҳаммад Шариф Тўрткўлда бир муддат қозилик қилгач, халқнинг иккинчи caйловлари билан козилик мартабасидан кетиб, Хивага қайтиб, Йўлбузар лақаби билан машҳур бўлиб юради. Аммо Феруз Мухаммад Раҳимхон унга марҳамат кўрсатиб янада катта бир мадрасага мударрислик лавозимига тайинлайди. Муҳаммад Шариф ҳам Ферузга хайриҳоҳ бўлиб Ҳақирий тахаллуси билан анча байтлар машқ қилади. Ҳақирий деб бир девон асар ҳам тасниф қилади. Буни қуйидаги байтларда ҳам кўришимиз мумкин:
Ҳақирий ки махсум эрур содда дил,
Мадрасада оҳунддур муттасил,
Эрур номи мулла Муҳаммад Шариф,
Ғазалда бўлур шоҳга ҳамрадиф,
Онининг дегани ушбу абёт эрур,
Назар қил онга ким, не ҳолат эрур.
XIX-XX асрларда Ҳақирий тахаллуси билан ижод қилган Муҳаммад Шариф махсум оҳунднинг қўлёзмаси ҳозирги кунда ЎзР ФА Беруний номидаги қўлёзмалар фондида № 7096 инвентар рақами остида “Девони Ҳақирий” номи билан сақланади. Ҳажми 17x28.5, 79 бет, 15 қатордан иборат. 1927 йилда Инотуллоҳ ибн Муҳаммад томонидан настаълиқ хатида кўчирилган.
Мазкур девон ғазал, рубоий, мусаддас каби жанрлардан иборат, анъанавий ҳамд ва наът ғазаллар билан бошланган. Девоннинг асосий қисмини ошиқона ғазаллар ташкил этади.
Биз Ҳақийрий ижодини тадқиқ қилиб, унинг ғазаллари билан танишар эканмиз, Машрабнинг тасаввуфий маъно касб этган қуйидаги мисралари ёдимизга тушади:
Дунё ясаниб, жилва қилиб олдима келди,
“Борғил нариға” деб кетиға шатталаб ўттум.
Ҳақийрий ва Машрабнинг бир мавзуда ижод қилгани, ғазалларининг бир-бирига ҳамоҳанглигини Ҳақийрийнинг қуйидаги мисраларида кўришимиз мумкин:
Ҳойи-ҳаво нафс ила ўтди шабоб айёми ким,
Воҳ надоматдин бу олам тийра зиндондур манга.
Нақди умрим сарф бўлди лаҳв лаъаб даҳриға,
Бад фаъолимдан хижолат баҳр жушондур манга.
Раҳм қилғил ожизу зорингға ё Ҳаййу Ғофур,
Йуқса хослату ҳирс озу жаҳл тууғёндур манга.
Ҳар икки байтда ҳам банданинг дунёга ортиқча ҳирс қўйиши уни Яратгувчисидан узилиб қолиши, фоний дунёни деб Буюк Зотнинг неъматларидан мосуво бўлиши ифодаланади. Дунёнинг ўткинчилиги, жилвалари билан чалғитиб, инсонни алдаб қўйиши ва унинг ҳалокатига сабаб бўлиши ҳар иккала ижодкорда ҳам ўзининг ёрқин ифодасини топган.
Бундан ташқари Ҳақийрий ижодининг Навоий ижодига ҳам яқинлигини, айрим ғазалларининг Навоийникига ўхшашлигини кўришимиз мумкин. Масалан, қуйидаги ҳамд ғазалларнинг матлаъ ва мақтаъ байтларини олсак:
Ҳақийрий:
Заҳий сифатинг зуҳуридин ажаб нишва намойида,
Насийми коф ила нундин неча олам яна пайдо.
Ҳақийрийға не ҳаддур ҳамду авсофингға тил учмоқ,
Сифат ло язолингға не ҳад не интиҳо пайдо.
Навоий:
Зиҳи ҳуснунг зуҳуридин тушуб ҳар кимга бир савдо,
Бу савдолар била кавнайн бозорида юз ғавғо.
Навоий қайси тил бирла сенинг ҳамдинг баён қилсун,
Тикан жаннат гулин васфин қилурда гунг эрур гўё.
Ғазалларни ўқир эканмиз, Ҳақийрийнинг бадиий маҳоратига ҳам тан берамиз. Биргина байтда бир нечта бадиий санъат учраши шоирнинг ўта нозиктаъб ва шеър илмининг билимдони эканлигини кўрсатади.
Заҳий сифатинг зуҳуридин ажаб нишва намойида,
Насийми коф ила нундин неча олам яна пайдо
Ушбу байтда арабий ҳарфлар бўлган “коф” ва “нун” китобат санъатини юзага келтирган.
Самовот аҳликим тасбеҳ зикрингға бўлуб машғул,
Замин аҳлидин ожизлиқ била ҳамд сано пайдо.
Юқоридаги байтда эса “Самовот аҳли”, “тасбеҳ”, “зикр”, “ҳамд сано” сўзлари таносуб санъатини юзага келтирган. Шунингдек, “Самовот аҳли” ва “Замин аҳли” сўзлари шаклда тазод санъатини юзага келтирган бўлса-да, аслида бир-бирини тўлдириб маънода ўзгача оригиналликни ҳосил қилган.
Қуйидаги байтда ҳам “дард”, “исён”, “оҳ”, “афғон” сўзлари таносуб санъатини кўришимиз мумкин:
Асру ношойиста феълимдин пушаймондур манга,
Дарду исёндин ҳамиша оҳу афғондур манга.
Шоир ижодини ўрганар эканмиз, мусаддас жанрининг ҳам бадиий санъатларга бой намуналарини кўришимиз мумкин. Масалан:
Эй мусоҳиблар, мани зори фузун дилфикор,
Чарх янглиғким чекибон нола беихтиёр,
Кўзларим ашкин тўкиб андоқки абри навбаҳор
Йиғласам тонг йўқ недин бир шўхи гулрухсор
Зор этиб ишқида кўнглумдин олиб сабр-у қарор,
Васлиға еткурмайин ҳажрида айлар интизор.
Мисралардаги “нола”, “ашк”, “йиғласам” сўзлари таносуб санъатини, “васл”, “ҳажр” сўзлари тазод санъатини юзага келтирган. Ва яна “Кўзларим ашкин тўкиб андоқки абри навбаҳор” мисрасида ҳам ташбеҳ ва муболаға санъатининг гўзал намунасини кўришимиз мумкин.
Шунингдек, шоир ғазалларида форсий, арабий сўзлардан ҳам ўз ўрнида фойдаланган ва бу маънонинг янада гўзаллашишига, оҳангдорлик касб этишига хизмат қилган.
Умуман олганда, XVII асрда яратилган ва дидактик мазмундаги ғазаллари билан ўз даврининг китобхонларига эга “Девони Ҳақийрий” панд-насиҳат , ошиқона руҳдаги лирик шеърлари билан, унда ишлатилган бадиий санъатларнинг қўлланиши билан ўзбек мумтоз адабиётида муҳим ўрин тутади. Ҳозирга қадар мазкур девон ва унинг муаллифи бўлмиш Муҳаммадшариф Охунд Алмутахаллс бил Ҳақийрийнинг ҳаёти ва унинг лирик мероси ҳақида манбаларда маълумот деярли учрамайди. Бу эса мумтоз матнларимиз ҳали етарлича ўрганилмаганлигини ва ҳали бу борада кўплаб тадқиқотлар қилинмоғи лозимлигини ифодалайди.