Девиант хулқ-атвор турли маданиятлар, субмаданиятларда фарқланишини нима билан изоҳлаш мумкин? Мисоллар келтиринг

Девиант ёки оғаётган хулқ жамиятда қабул қилинган меъёрларга зид ҳаракатлар билан боғлиқ. Оғиш деганда нимани тушуниш замонга ва маконга боғлиқ. Маданий нормаларнинг бир мажмуида “меъёрий” ҳисобланган хулқ бошқасида “оғаётган”, деб баҳоланиши мумкин.

Девиант хулқ-атвор турли маданиятлар, субмаданиятларда фарқланишини нима билан изоҳлаш мумкин? Мисоллар келтиринг.

Фалсафа инсон, жамият, табиат ривожланишининг энг умумий қонуниятлари тўғрисидаги фандир.

Фалсафий билимларнинг малакали юридик кадрлар тайёрлашдаги илмий-методологик аҳамиятни ёритинг.

Jamiaytda qo`shila olmagano`zini begona deb biladigan yigit va qizlar nafratga to`ladibundaylar mamlakatni tark etishi ham oson.

Bugungi kunga kelib, ekstremizm va terrorizm xavfi shu qadar keng ko‘lam va xilma-xil ko‘rinishlar kasb etmoqdaki, odamlar, ko‘pincha, unga e’tiborsiz hatto, loqayd bo‘lib qolmoqdalar. Boshqacha aytganda, «diniy ekstremizm» va «xalqaro terrorizm» degan tushunchalar hayotiy voqelikning ajralmas qismidek qabul qilinmoqda. Bu - nihoyatda achinarli hol, albatta.

Ma’lumotlarga ko‘ra, bugungi dunyoda 500 ga yaqin terrorchilik tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Zamonaviy terrorizmning ikkita alohida xatarli belgisini ajratib ko‘rsatish mumkin:bir tomondan, u tobora shafqatsizroq g‘ayriinsoniy mohiyat, ikkinchi tomondan, aqlga sig‘dirish qiyin jug‘rofiy ko‘lamlar kasb etib bormoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, hozirda dunyoda har yili 650 dan ortiq bunday hodisalar sodir etilmoqda. Bu degani - har kuni dunyoning u yoki bu burchagida kimlarnidir qo‘rquvga solish orqali muayyan maqsadlarga erishishni ko‘zlagan, kamida ikkita qo‘poruvchilik amalga oshirilmoqda. Xatarli jihati shundaki, ularning soni muntazam oshib bormoqda.

Ekspertlarning fikricha, dunyoda faoliyat ko‘rsatayotgan terrorochilik tashkilotlarining yuzdan oshig‘i eng zamonaviy qurollar bilan yaxshi ta’minlangan yirik uyushmalardan iborat. Ular turli qo‘poruvchiliklarni sodir etish jarayonida o‘zaro hamkorlik qiladilar, ma’lumotlar almashadilar, zarur hollarda, bir-birlariga harbiy, moliyaviy va boshqa shakldagi yordamni ko‘rsatadilar. Bunday tashkilotlarning eng yiriklari qatoriga «al-Qoida», «al-Jihod al-Islomiy», «at-Takfir val-Hijra», «Hizbulloh», «XAMAS», «Abu Sayyof», «Ozod Achex» va «Lashkari jihod», «Qurolli islomiy harakat» kabilarni kiritish mumkin. Masalaning yana bir taassufli jihati shundaki, diniy liboslarga o‘ralgan terrorchi tashkilotlarning mutlaq ko‘pchiligi muqaddas islom dinini o‘ziga niqob qilib olgan. Dinni qurol qilib olgan bunday ekstremistik harakatlar bugun umuman kishilik jamiyati hayotiga jiddiy tahdid solmoqda deyish mumkin. Shuning uchun, bugun, siyosatshunoslikda «jamiyatning diniy xavfsizligi» degan yangi tushuncha shakllanmoqda.

“Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqida “Bizning asosiy vazifamiz – yoshlarning o‘z salohiyatini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlar yaratish, zo‘ravonlik g‘oyasi “virusi“ tarqalishining oldini olishdir”, - deya ta’kidlab o‘tgandi. Shu ma’noda davlatimiz rahbari tomonidan mamlakatlarga BMTning Yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro konvensiyasini ishlab chiqish hamda BMT Bosh Assambleyasining “Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik” deb nomlangan maxsus rezolyutsiyasini qabul qilish taklifi kiritildi. O‘zbekiston barchani e’tiborini musulmon olami uchun muhim yo‘nalish - “ma’rifatli islom” g‘oyasiga qaratdi.

Bugungi kunda yoshlarning radikallashuvi eng xavfli va oʻtkir muammolardan biri hisoblanadi hamda mazkur holat dunyoning koʻplab davlatlarida ijtimoiy, madaniy va axloqiy masalalar kompleksi oʻz yechimini kutayotgan bir sharoitda yuzaga kelmoqda. Yoshlar oʻrtasida radikal kayfiyatdagi shaxslar kuchayishining asosiy sababi jamiyatda shaxs maqomi va talabchanlik hissining yetishmovchiligi yoki umuman yoʻqligi bilan bogʻliq. Buzgʻunchi guruhlar “yoʻqotilgan” yosh avlod uchun oʻzgarishlar “agentlari”, “istiqbolli” imkoniyatlar hamda aniq bir maqsadga erishish usuliga aylanishga urinmoqda. Bu yoʻlda diniy, mafkuraviy va milliy vositalardan foydalanyapti. Xalqaro ekspertlarning qayd etishicha, 300 minggga yaqin 18 yoshga yetmagan yosh avlod vakillari dunyodagi qator diniy-ekstremistik guruhlar tarkibidan joy olgan.

Jumladan, Bruklin instituti maʼlumotlariga koʻra, Twitter tarmogʻida “Islom davlati” terrorchilik guruhi bilan u yoki bu darajada bogʻlangan akkauntlar soni 90 mingtaga yetadi va har birida 1000dan ortiq oʻquvchisi bor. Ularga tashrif buyuruvchilarning asosiy qismi oʻsmirlar va qizlardir.

Bunday yovuz niyatli shaxslarga qarshi kurashishda joylardagi diniy vaziyatning barqarorligini ta'minlash, aholining, ayniqsa, yoshlarning diniy-ekstremistik tashkilotlar ta'siriga tushib qolishini oldini olishda o'quv muassassalari, tashkilot va mahalla yig'inlarida o'tkaziladigan ma'rifiy tadbirlarda yoshlarni ilmli, dunyoviy dunyoqarashli vatanparvar shaxs qilib tayyorlashga alohida urg'u berish, noqonuniy mehnat migrasiyasining oldini olish, diniy-ekstremizm tarafdorlari tarqatayotgan g'oyalarning aslida islom ta'limotiga zid ekani va siyosiy maqsadlarga yo'naltirilganini aniq dalillar bilan isbotlab berishimiz lozim. “Bugun shunchaki yoshlar ongida sog`lom muhitini uyg`otish sog`lom mafkura egasi qilish va ularni o`zlari mustaqil tog`ri yo`lni tanlay oladigan darjaga yetgunlariga qadar naorat ostida ushlash kerak. Bugungi kunda ijtimoiy-ma`naviymuhitni va aholi turmush sharoitinji yaxshilash, yoshlarni turli diniy ekstremistik oqimlar ta`siridanasrash masalasi barchamiz uchun asosiy masala bo`lib turibi'' degan edi yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev. Shunday ekan bugun barchamiz nafaqat o`zimizga balki atrofdagilarga ham e`tiborloi bo`ladigan bo`lsak, talabchan bo`lsak hech qanday xatar bizga rahna sola olmaydi.

Deviant so`zi lotinchadan olingan bo`lib og`ayotgan xulq-atvor degan manoni anglatadi. Deviant xulq-atvor - jamiyatda o‘rnatilgan axloq me‘yorlariga mos
kelmaydigan insoniy faoliyat yoki xatti-harakat, ijtimoiy hodisa bo‘lib,
yolg‘onchilik, dangasalik, o‘g‘rilik, ichkilikbozlik, giyohvandlik, o‘z joniga
qasd qilish va boshqa ko‘plab shu kabi holatlar ushbu xulq-atvor xususiyatlari
hisoblanadi.

Agar jamiyatda me’yor va qonunlar bo‘lmasa, tartibsizlik yoki anomiya doimiy holatga aylanadi. Agar alohida olingan odam me’yorlardan chetga chiqsa, yoki ulami buzsa, uning xulqi deviant deb ataladi.

Deviantlik — madaniy me’yorlami anglab va bilib turib buzish demakdir. Modomiki, deyarli barcha insoniy faoliyat bu kabi holatga tushib qolishi mumkin ekanligiga e’tibor bersak, deviantlik tushunchasi haddan tashqari katta ko‘lamdagi hodisa va voqeliklardan iborat ekanligini anglaymiz. Uning turlaridan biri — bu jamiyatda rasmiy ravishda qabul qilinganjinoyatga oid qonunchilikning buzilishi hisoblanadi. Kriminal deviantlik yo‘l-transport harakati qoidalarini buzishdan boshlanib, zo‘rlik bilan nomusga tegish va qotillik bilan tugaydi. Ba’zan birdaniga miyada paydo bo'ladigan va aksariyat bir-birlariga o‘xshash bo‘lmagan o‘y-fikrlar tartib-qoidalami buzishga oid noxush holatlarga undaydi: do‘kondagi mollarni o‘g‘irlash, bolaga beshavqat munosabatda bo‘lish yoki avtomobilni mast holda boshqarish. Lekin, haddan tashqari tirishqoq odamlar — o‘quvchilaming ko‘pincha birbiriga qo‘l ko'tarishi, yoki, yangi kompyuter texnologiyasidan zavqshavqqa to'lib, o'zini tiyib ololmaydigan o‘smirlarning xatti-harakatlariga biz ma’lum darajada hurmat bilan qarasakda, ko‘pincha bu holatlami deviantlikka yo'yamiz. Shu bilan biiga, har qanday deviantlik ham xattiharakat qilishni yoki biron-bir narsani tanlashni ko'zlayvermaydi.