Dеshifrоvkа tushunchasi

Behustun qoyatosh yozuvlari. Behustun bitiklari Eron epigrafikasining bebaho namunasi hisoblanadi. Bu bitiklar Eronning Kirmonshoh shaxri yaqinida topilgan. Bu yozuv Ahamoniylar hukmdori shoh Doro I buyrug’iga asosan yozilgan. Qoyatosh yozuvlari fors , elam ,bobil tillarida yozilgan bo’lib, bu uni o’qilishini osonlashtirgan. Bu matnlarga shoh Doro I hukmronlik yillarida amalga oshirgan ishlari bitilgan. Behustun bitiklari tarixiy ahamiyati shundaki bitiklar sayoz voqealarga tayanmasdan shoh davrida amalga oshrgan davlat siyosatining barcha jabhalarini qamrab oldi.
Yozuv 15 m (49 ft) balandlikda 25 m (82 ft) kenglikda va 100 m (330 ft) Bobil va Midiya poytaxtlarini (Bobil va Ekbatana) bog'lovchi qadimiy ohaktoshli jarlik yo'lidan o'tgan yangiki,. Buning sababi bu yo`ldan o`tgan har bir odam podsholikning qanday tarixi b`lganligini bildirishgan, bu esa o`sha dunyo tarixiga va unda o`z nomini abadiy qoldirishga sholarning e`tibor berishini bildiradi. Qadimgi fors tilidagi matn besh ustundan iborat 414 satrni; Elamit matni sakkizta ustunda 593 satrni, Bobil tilidagi matni esa 112 satrni o'z ichiga oladi. Tavsif: Shahanshohning orqasida esa ikkita ikkita soqchi va see qo`riqlayapti. Podshodan o`ng tomonda ketinlikda turgan isyochilar, bo`yinlarida sirtmoq va zanjirband holda. Doro ularga hukm o'qiyapti. Ularning ustida Zardushtiylikning muqaddas xudosi Ahuramazda. Bu esa Doroga xudoning marxamati ila berilgan taxtni va g'alabani bildiradi.
Endi yozuvning o’qilish tarixiga etibor bersak, Behustun bitiklarini tilga kirgazgan shaxs britanyalik josus Genri Roulinson hisoblanadi. Genri Raulinson leytеnant unvoniga ega bo’lgan soddagina odam qiyofasidagi Angliyani josusi edi. Uning asosiy vazifasi Eron va Afg’onistonni Rossiyaga qarshi gijgijlash edi. Yana u Eron va Afg’oniston o’rtasida o’zaro nizo chiqishidan ham manfaatdor edi. U ikki davlat chegaralarida yashayotgan qabilalarni urishtirishga ham harakat qiladi. Uning nazaridan kavkaz xalqlari ham chetda qolmaydi. U shu niyatda Eronga kelgan va yerda ishlardi. U asosan “ajrat va boshqar” shioriga amal qilar edi.Yaqin Sharq mamlakatlarini kezib yurganda Rоulinson Kermonshohdan Bog’dodga ketish yo’lida joylashgan bir necha ming metr baland bo’lgan qoyaga duch keladi va bu uni lol qoldiradi. Bu o’sha mashhur Behustun qoyasi edi.
Izma-iz yurib Roulinson qoyadagi barcha belgilarni ko’chirib olishga harakat qiladi, oylar o’tadi, uning yondaftarchasi to’la boshlaydi. Eron epigrafikasi ishqibozlari bo’lgan Grotоfend, Byurnf va Lassen ishlaridan xabardor bo’lgan Roulinsonga yozuvlar huddi Persopoldagi singari uch sistemada yozilganligini aniqlash qiyin bo’lmadi.