O‘zbekistonda shoyi gazlamalar ishlab chiqarish 2.1 Ipak va undan shoyi ishlab chiqarishga oid qisqacha tarixiy ma’lumotlar
Ipak - eng qadimiy va qimmat6aho to‘qimachilik xom ashѐlaridan biri. Fizikaviy va mexanikaviy xususiyatlari jihatidan ko‘p to‘qimachilik tolalaridan ustun.
Birinchi ipakni eslash Xitoy bilan bog‘liq. Xitoy xronologiyasida "Ipak qurti" Si-Lin Chi eramizdan avvalgi 2640 yilda qolgan "Xudo" g‘aqidagi ma’lumotlarda qayd etilgan. Bu "Xudo" xitoyliklarning ѐzishicha, ko‘l to‘quv dastgog‘ini ham ixtiro qilgan. Qadimgi Xitoy shoyi matolari IV - V asrlarda tog‘li Oltoy Hududlarida topilgan. Asosan, bu matolar yupqa va sidirg‘a rangli mato bo‘lgan.
Ko‘pgina yillar mobaynida Xitoy halqi ipak olishini sir saqlab kelgan. Koreyslar 11 asrda ipakchilik bilan tanishadilar. Ular orqali yaponlar ipak bilan tanishadilar. Keyinchalik esa Xitoyning qo‘shni davlatlari Xotan va Xindiston ipak bilan tanishadi. XV asrda Afanasiy Nikitin o‘zining "Xojdeniya za tri morya" degan asarida Hindistonning Gudjarat shahridagi to‘qimachilik sanoati to‘g‘pisida ma’lumot keltirgan. Ipakchilikning qo‘shni mamlakatlarga tarqalishiga qaramay Xitoy ipak sotishda katta monopoliyaga ega edi. Xitoy karvonlari o‘rta va kichik Osiѐni matolar bilan ta’minlab turardilar. Yevropaliklardan birinchi bo‘lib ipakchilikni Aleksandr Makedonskiy askarlari ko‘rishgan. Aristotel Hindiston saѐhatidan qaytganidan so‘ng o‘zining "Hayvonlar tarixi" kitobida ipak qurti haqida ѐzgan.
Rimliklardan greklar ipak daraxtda o‘sadigan jun, deb ovoza qilib yuborganlar. Rimliklarning bu xato fikrlari Yevropaning boshqa halqlariga xam yetib borgan. Yana ipak to‘g‘pisida boshqa haqiqatga yaqinroq fikrlar ham mavjud edi.
Masalan: Aleksandr Makedonskiyning harbiy boshlig‘i Nearx ipakni paxta bilan chalkashtirgan, rimlik shoir Virgiliy ipakni vargdan olinadi, grek tarixchisi Dionisiy ipak guldan olinadi deb o‘ylagan.
Pliniy Ipak qurti xaqida to‘g‘pi ma’lumot bergan, faqat negadir ipak qurtining yurti Assiriyu deb hisoblagan. Eramizning boshida rimliklar ipak kiyimlarini kiyib yurishgan deb o‘ylaymiz. Dastlab bu mato bombitsi ipidan ѐvvoyi ipakchilik qurtidan olingan. Shunaqa matolar ko‘p miqdorda Assiriya va grek orali Kosda tayѐrlangan.
Ipakning vaxosini u paytlarda uning og‘irligiga qarab shuncha og‘irlik miqdorida oltin bilan to‘lashgan.
Vizantiya imperatori Yustinian qaror qabul qiladi. Bu qarorda ipak 8ta bo‘lak oltin 1 funt matoga sotilgan. Ipakni Vizantiyaga Pereiya orqali olib kelishgan. 527 yilda bu 2 davlat o‘rtasida urush bo‘lgan va bu urush Yustinianni ipakii boshqa taraflama rivojlantirishga majbur qilgan.
Arablar ipakchilik bilan Persiyada tanishgandan keyin Shimoliy Afrikada, Islandiyada, Portugaliyada, Sitsiliyada ishlab chiqarishni tashkil qildilar. 1130-1148 yillarda Palermadagi nomdor ipakchilik manifakturasini Sitsiliyaning podshosi Rajer-11 Vizantiyaning bir necha shahrlarini ipakchilik manifakturasi bilan egallab olgan. XP asrda Italiyaning katta shahrlari Lukka, Slena, Modena, Bolon’ya va Florensiyalarda ipakchilik ishlab chiqarish boshlandi. Genuya va Venesiya shaharlari ipak bilan oldi-sotdi qilib, gullab yashnab ketdi. Lukke va Sienada, asosan, cherkav uchun, Florensiyada parcha grajdanlar kiyimi uchun matolar, Genuyada kesilgan varxitlar ishlab chiqarilar edi. .
Fransiyaga 1147 yil har xil yurishlar savabli ipakchilik tuxumlari Suriyadan olib keltirilgan. Genrik Nevarskiygacha fransuz podsholari o‘zining ipakchiligini rivojlantira olmadilar. XIV asrda to‘quvchi - italyanlar ѐrdamida Fransiyada keltiriladigan ipak mahsulotlar paydo bo‘la boshladi.
XVI asrda ipak matolari ishlab chiqarish bo‘yicha Tur shahri birinchilardan edi. 1494 yilda davlatning muhrisiz ipak matolarini tashqariga chiqarish qat’iyan mann qilingan edi. Shu qaror bilan birga shu matodan tikilgan kiyim-kechaklar kiyish ham man etildi. 1540 yilda Fransiyada ipakchilik podsho manifakturasi deb e’lon qilindi va keyinchalik shu yerga ipak mahsuloti ѐki yarim fabrikat mahsulotlarini olib kelish mumkin edi. Bu Lion shahrini fransuz ipakchilik matolarini ishlab chiqarishning asosiy shaharlaridan biri bo‘lib qolishiga savab bo‘ldi.
1850-1860 yillarda ipakchilik qurtlari kasallana boshladi Va shu vaqt ichida ishlab chiqarish 7 varavar pasayib ketdi.
Angliyada ipak matolari 1251 yildan iste’molga kira boshladi. Genrix-III qizining to‘yida minglab ritsarlar ipakdan tikilgan kiyimda kelishgan. Angliyada birinchi bor ipakchilikka urinish omadsiz keldi. 1701 yilda Angliyada uzi ishlab chiqaruvchi odamlarning ximoyasi to‘g‘risida qaror qabul qilindi, bu qaror ipakchilik mahsulotlarini import qilish man qilinganligi to‘g‘risidadir.
Amerikada birinchi ipakchilikning kashf qilinishi XVI asrda ro‘y berdi. 1531 yilda Kortes Meksikaga ipak qurti urug‘ini olib kelgan. Birinchi ipakchilik fabrikasi Amerikada 1810 yilda aka-uka Xonkslar tomonidan Mensfildeda asos solindi.
Uzoq yillar Markaziy Osiѐda ipak ishlab chiqarish Xitoydan 2000 yil avval keltirilgan deb hisoblangan. Bunga ikkita taxmin bor. Birinchisi, Xitoy qirolichasi Xatan shahzodasiga (Xatan - Xitoy Farbidagi shahar) turmushga chiqganda yashirin holda pilla qurtini olib kelib shu yerda ipakchilikni rivojlantirgan. So‘ngra bu soha Markaziy Osiѐ va Eronda rivojlangan deyiladi.
Ikkinchi taxminda ipakchilik Markaziy Osiѐga Xitoy ipak ishlab chiqarish sirlarini yashirib yurgan Erondan rivojlangan deyiladi.
Lekin Markaziy Osiѐ, jumladan, O‘zbekiston janubida o‘tkazilgan ko‘p yillik arxeologik tadqiqotlar bizning eramizdan avval P-minginchi yillar bu mintaqada yuqori madaniyatli dexqon qabilalari yashaganliklari aniqlandi. Ularning xo‘jalik faoliyatlarining yuqori moddiy va ma’naviy madaniyatliligi natijasida ko‘p sohalarda ishlab chiqarishlar tashkil etilgan. Jumladan, hayvonlar terisiga ishlov berish, paxta, jun, ipakdan gazlama ishlab chiqarish va boshqa sohalarda hunarmandchiliklar bo‘lgan.
Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat institutining olimlari, akademik M. A
Hojinova, professor M. M. Muhamedov va boshqalarning ko‘p yillik tadqiqotlari va O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining arxeologiya instituti tadqiqotchilarining o‘rganishlari natijasida Markaziy Osiѐda ipakchilik va shoyi to‘qish juda qadimgi zamondan, 4000 yil avval mustaqil taraqqiy etganligi ilk bor isbot etildi.
Akademik M. A Hojinovaning xulosalariga ko‘ra, O‘zbekiston arxeologlari tomonidan 1969-75 yillarda Surxondarѐ viloyatining Sopollitepa qishlog‘ida o‘tkazilgan qazilmalar natijasida topilgan mato namunalari tabiiy ipakdan eramizdan avvalgi 2000 yillarning boshida to‘qilgan ekan.
1988 yilda Namangan viloyati Pop tumani Munchoqtepa qishlog‘idagi arxeologik qazilmalarda topilgan mato parchasining rangi jigarrang, yashil, to‘q qizil ekanligi elektron mikroskop, rengenografiya va boshqa usullar bilan aniqlandi. Bu matoning tanda qa arqoq iplari tabiiy ilakdan bo‘lib, polotno urilishida to‘qilgan. Kadim zamondan Markaziy Osiѐ davlatlari va ular atrofidagi Afg‘oniston, Eron, Iroq, Suriya va Pokistonda rang - varang nafis va ko‘rimli aѐllar kiyimlari uchun atlas, xonatlas, nafis yengil shoyi gazlamalar, og‘ir beqasam va adraslar ishlab chiqarilgan.
