Denov tadbirkorlik va pedagogika instuti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKSI OLIY VA O’RTA TALIM

VAZIRLIGI

DENOV TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA INSTUTI

“Moliya va informatika” kafedrasi

“ Dinshunoslik” fnidan

ISLOM TALIMOTI ASOSLARI, ISLOMDAGI MAZHABLAR VA

YO’NALISHLAR

Mavzusidgi

RE F E R A T

Bajardi: Bug’alteriya hisobi va audit yo’nalishi,8bh-20-guruh talabasi

RASHIDOV AZIZBEK

D E N O V – 2 0 2 0

KIRISH: 1-ISLOM TALIMOTI ASOSLARI 2-ISLOMDAGI MAZHABLAR VA

YO’NALISHLAR

1-ISLOM TALIMOTI ASOSLARI:

Bu mavzuga to’xtashdan oldin, Islom o’zi qanday din va uning vazifalari va bu dinga kim asos solganligi haqida to’ xo’xtalib o’tsak Islom dini asoschisi Muhammad (sav) bo’lib ul kishi milodiy 570-571 yillar rabiul avval oyining 12 kunida Arabiston yarim oroli Maka shahrida dunyoga kelganlar. Muhammad (sav) milodiy 610 yilda 40 yoshlarida o’zlariga Allohdan vahiy kelganligini elon qildilar va bu Islom diniga asos solishga sabab bo’ldi. Islom dini yakaxudolik va Ollohdan boshqa iloh yo’q daegan g’oyalarini targ’ib qiladigan din bo’lib. Odamlarni mehr shavqatli bo’lishga undardi. Ammo o’sha davrda maka ahli ko’pxudolik diniga etiqot qilishar budlarga sig’inishar edilar. Quldorlik avjga chqan davr edi yane qisqa qilib aytganda jaholiyat vazulm davri edi. Islom dini kelganidan so’ng bu dinni maka qabila sardorlari tan olishmadi va Muhammad (sav) va uning safdoshlarini maka shahrida badarg’a qilishdi. So’ngra Muhammad (sav) vauning safdoshlari Yasrib shahri hozirgi Madina shaharga borishdilar. U yerda Muhammad (sav) iliq kutib olisdi va islom dinini tan olishdi . Shu tariqa Islom dini Madina vauning atrofidagi shaharlarga keng tarqaldi. Va nihoyat milodiy 632 yilda Muhammad (sav) oilaiari bilan Maka ziyoratiga otlandilar va ularga 100 mingda ziyod odamlar Madina yaqin qishlolaridan hamroh bo’ldilar. Lekin afsuski bu safardan 82 kun otishidan keyin Payg’ambar Muhammad (sav) og’ir xastslikdan Madina shahrida vafot etilar. Ammo islom dini nihoyada keng tarqala boshladi avval Arabistonda keyin fors mamlakatlarida so’ngra O’rta Osiyoga kirib keldi.

Hozirgi vqatda dunyoda 1,7mlrd odan Islom dinida bo’lib bu din eng yosh din shisoblanishiga qaramay dunyoda xiristian dinidan keying 2- chi o’rinda turadi.

Islom diniga etiqot qiluvchilarni musulmon deb atashadi bu so’z arabchadan tarjima qilinganda “muslim” ( sadoqatli kopligi muslimun )deb ataladi va bu har davlatda har xil masalan Forslarda-misalman O’zbeklarda-musulmon Qozoq va Qirg’izlarda –musurmon Ukraina va Rassiyada –basurman deyiladi.

Islom-arabcha so’z bo’lib, mazmuni bo’y sinish itoat etish, o’zini Olloh irodasiga tobshirishdir.

Islom dinining asosiy aqidasi “Ollohdan boshqa hech bir iloh – yo‟q Muhammad Ollohning eslchisidir”.

Qur‟on tilida esa: “La Ilaha Illallohu Muhammadur Rasulluloh”. Bu kalimai tavhid deyiladi. “Guvohlik bermanki, bir Ollohdan boshqa iloh yo’q va yana

guvohlik beramanki, Muhammad Ollohning bandasi va rasuli(elichisi) dir”. Quron tilida “Ashhadu an la ilaha illalohu va ashhadu anna Muhammadan a’bduhu va

rasuluhu”. Bu Kalimai shahodat deyiladi. Sunniylikda iymon talabalari 7 tadir. Bular: 1. Ollohning yakkayu- yagonaligiga ishonish, faqat ungagina sig’inish, e’tiqod

va ibodat qilish. 2. Ollohning farishtalariga ishonish.

3. Ollohning barcha ilohiy, muqaddas kitoblariga ishonish.

4. Ollohning barcha payg’ambarlariga ishonish

5. Taqdirga, uning ilohiyligiga ishonish .Islom dinida “Islom arqonlari” degan tushuncha ham mavjud. U quyidagi besh asosdan, ustundan iborat : 1. Iymon; 2. Namoz; 3. Ro‟za; 4. Zakot; 5. Haj.

Yuqoridagilar har bir musulmon uchun farz qilib belgilangan. Bulardan tashhari janoza, sunnat, nikoh va qurbonlik qilish kabi muhim marosimlari ham mavjud.

Islom dini bayramlariga – Ramazon hayiti, Qurbon hayiti, mavlud va boshhalar kiradi.

Iymon – yuqorida aytilgan Ollohdan o’zga iloh yo’q yo’qligiga va Muhammad uning bandasi va rasuli ekanligiga ishonmoq va e‟tiqod qilmoqlikdir.

Namoz – kuniga 5 mahal o’qilib, kishida doimiy diniy kayfiyatni saqlashning muhim vositasidir. Namozlar - farz, sunnat, vojib kabilarga bo’linadi. Ro’za – kun chiqishdan to kun botishga qadar yemoq va ichmoqlikdan tiyilmoq va shunga niyat qilmoqlikdir. Ro’za har bir sog’lom musulmon uchun farz ibodati sanaladi. U hijratning ikkinchi yili Madinada farz qilingan.

Zakot – mol-mulki shariat belgilagan miqdorga etganda yilda bir marotaba

ulardan qirqdan birini, y’ani 2.5 foizini beva-bechoralarga, miskinklarga, ilm

toliblariga va boshqa muhtojlarga berilishi shart bo’lgan Ollohning haqi. Haj – ham jismoniy, ham ma’naviy, ham moddiy ibodat. Haj – kabatullohni tavof qilmoq, Safo va Marva tog’lari orasida yugurmoq, Arofat tog’ida bo’lmoq va zarur marosimlarni ado etmoq uchun Makka shahriga ziyoratga bormoqlikdir. Hajning shartlari quyidagilar;

1. Islom dinida bo’lish;

2. Balogatga etgan bo’lish;

3. O’qil bo’lish

4. Ozod bo’lish

5. Qodir bo’lishIslom dinida ilk davrdan paydo bo’lgan eng birinchi yirik muammo – oliy hokimyatni egallashga payg’ambardan keyin kim haqliroq, degan muammo bo’ldi.

Halifa Ali bilan ummaviylar o’rtasidagi that uchun kurashda VII asrning ikkinchi yarmi boshlarida horijiylarida horijiylar (arabcha – ajralib chiqqan, isyonchi) oqimi ajralib chiqqan. Ali Muoviya taradorlari bilan oily hokimyatga vorislik masalasida muzokara olib borishga ko’ngan. Bu hol Ali haqiqiy vorislik huquqiga ega, deb hisoblangan tarafdorlarning o‟rtasida norozilik tug’dirish. Qo’shinning bir qismi (12 ming kishi ) halifa Alini kelishuvchilikda ayblab, undan ajralib ketdi. Ajralib chiqqan qo’shin Aliga ham, ummaviylarga (muoviya tarafdorlari) ham bab barobar qarshi kushganlar. Horijiylar harakati arablar tomonidan bo’ysundirilgan Iroq va Eron aholisi, oddiy arab musulmonlar manfaatini ifodalagan. Ular o’zlarini haqiqiy musulmon hisoblab, “dindan qaytgan” deb e’lon qilingan siyosiy va g‟oyaviy raqiblarga nisbatan murosasiz bo‟lganlar.

Horijiylik yo’nalishi ta’limoti halifa diniy jamoat tomonidan saylanadi va unga bo’ysunadi; har qanday taqvodor musulmon ( hatto qo’l yoki habash bo’lsa ham) halifa bo‟lib saylanishi mumkin; agar halifa jamoat manfaatlarini himoya qilmasa vazifasidan bo’shatiladi hatto qatl qilinadi. Horijiylar e’tiqod amaliy faoliyat bilan mustahkamlanishi lozim deb hisoblaganlar. Ular etiqodsiz va gunohkor kishilarni jazolash muddatini kechiktirishga qarshi turganlar. Diniy masalalarda islom “musffoligi” tarafdori bo‟lib, shariat ko‟rsatmalariga qat‟iy rioya qilishlari bilan ajralib turganlar. Ummaviy va abbosiy halifalar VII – IX asrlarda Horijiylarga qarshi keskin urush olib bordi. Buning natijasida ular qirib tashlandi. Horijiylarning qolganlari Shimoliy Afrikada o’z davlatini vujudga keltirildi. Hozirgi davrda horijiylarning ibodiy firqasi Jazoir, Tunis, Ummon va Tanziyada uchraydi.Bugungi kunda Islom dinida sunniylik va shialik yo’nalishlari amal qilib kelmoqda. Sunniylik deb, diniy qonun-qoida va tartibotlarga amal qilishda Qur’oni karim va payg‟ambarimiz hadislari – “Sunna” ga birdek amal qiluvchilarga aytiladi. Sunniylik yo‟nalishi “Ahli sunna val jamoa” deb aytiladi. Bu nomda Payg‟ambarning sunnatiga amal qilish va musulmonlarning asosiy ko’pchilik jamoasi ma’nosi ma’nolari aks etgan.

Jahonda jam’mi 1,2 milliarddan ko’proq musulmonlarning 92,5 foizni sunniylik yo’nalishdagilar tashkil etadi. Shialik yonalishi y’ani ja’fariyamazhabidagi musulmonlar 7,5 foizdan iborat halos. Sunniylikka mansublikni bildiruvchi asosiy belgilar quyidagilardir. Dastlabki to‟rt halifa ( Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali) hokimyati qonuniy ekanligi tan olish, oltita hadis to’plami (al- Buhoriy, Muslim, at-Termiziy, Abu Dovud, an Nasoiy, Ibn Moja to’plamlari) ni sahih (ishonchli) deb bilish sunniylikdagi to‘rt diniy-huquqiy mazhab – hanafiylik, moliklik, shofi’iylik, hanbaliylikdan birga mansub bo‟lishdan iborat. Sunniylikdagi eng yirik mazhab Hanafiya bo‟lib, unga ergashganlar jahondagi musulmonlarning 47 foizni tashkil etadi. Bu mazhabning asoschisi Abu Hanifa Nu‟mon ibn Sobit (699-767) dir. U Iroqning Kufa shahrida tug‟ilgan, kelib

chiqishi jihatdan forslardan. Abu Hanifa Shariat huquqlarini tizimga slogan. Shariyat qonunlarini musulmonlarini musulmonlar hayotiga qo‟llashda, hukm chaqirishda, hulosaga kelishda avvalo Qur‟oni karim so’ngra payg’ambar sunnatlari – hadislarni, undan keyin iymonni,undan so‟ngra qiyosni qo‟llagan. U mahalliy huquq, meyor, odatlarni shariat bilan kelishtirib qo‟llashni joriy etgan.

Islom huquqshunosligiga aql-idrok, mulohazkorlik bilan ish ko‟rish tadbirlarini kiritgan. Bu yo‟lni Imom Azam yo’li deb ham yuritiladi.

Sunniylikdagi ikkinchi mazhab moliyliklikdir. Uning asoschisi Molik ibn Anas Abu Abdulloh (713-795) dir. Islom huquqini puxta egallab, “Madina imomi” unvoniga sazovor bo’lgan. Molik ibn Anas biror siyosiy siyosiy oqimga ergashmagan,hokimyatningqo‟yilishi qoidasini afzal bilgan, lavozimlarga ma’muriy tayinlanishlariga qarshi bo’lgan. Moliylik mazhabidagilar Qur’on va Hadis huquq asoslari sanaladi deb hisoblaganlar. Ular payg‟ambarga oid hadislarnigina sahih deb tan oladilar. Madinaning savodli aholisi yakdillik bilan ma‟qullagan qoidalarnigina ijmo deb hisoblaydilar. Hozirda jahondagi musulmonlarning 17 foizi molikiylik mazhabidadir.Sunniylikdagi uchinchi diniy- huquqiy mazhab – shofiylik bo’lib , uning asoschisi Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ibn Abbos ash-Shof‟iy (767-820)

Shofiylik Quron va Sunnaga yagona manba sifatida haraydi. Shofiylikka ko’ra, sunna Qur

‘onni to‟ldiradi, halos, sunnaning o’zi qiyoslab o‟rtacha hukm chiharish uchun asos bo‟lolmaydi. Ular ijmo‟dan foydalanishga katta e’tibor beradilar.

Hozirda 27 foiz musulmonlar shof‟iy mazhabi yo‟lidan bormoqdalar.

Sunnalikdagi turtinchi mazhab Hanbaliyadir. Uning asoschisi Abu Abdulloh

Ahmad ibn hanbal (780-855) dir. Bu mazhab huquq tizimining o‟ta torligi, har qanday ko‟rinishdagi “yangilik” kadiniy masalalarda erkin fikr yuritishga

qarshiligi, shariat me’yorlariga qat’iy, hech qanday o‟zgarishsiz amal qilishi bilan ajralib turadi.Mazkur mazhabda Qur‟oni karim va hadislarni erkin talqin etishdagi har qanday urinishlar qoralanadi. Hozirda barcha musulmonlarning 1,5 foizi hanbaliya mazhabidadir.Sunniylikdagi yuqorida qayd etilgan turtala mazhab teng hisoblanadi. Bu mazhablar diniy huquq doirasida chiqmagan holda shariat maslalarida engilroq yoki qattiqroq hukm chaqirishi bilan bir-biridan farq qiladi. Bizning yurtimizda azaldan fiqhda hanafiylik, aqidada esa motrudiylik ta‟limotlariga amal qilib kelinadi. Islom dinidagi yo’nalishlardan yana biri Shialikdir. Shi’a- arabcha so’z bo’lib, ma’nosi ”guruh” “tarafdor” demakdir. Shialikdagi “ja‟fariya” mazhabi Islomdagi beshinchi diniy-huquqiy mazhab sanaladi.

Shialik aslida guruhlar o‟rtasida hokimyat uchun kurash oqibatida vujudga kelgan bo‟lsa ham, keyinchalik diniyi ta‟limotidagi tafovut shaklida barharorlashgan. Shialik sunniy kabi Qur’on karimni ilohiy deb e‟tirof etadilar, ammo dastlabki uch halifa davrida uning ayrim qismlari tushurib qoldirilgan, deb hisoblaydilar. Ular yana Payg‟ambar hadislarining hammasini e‟tirof etmaydilar, balki faqat

Hazrat Ali va uning tarafdorlari tomonidan rivoyat qilingan hadislarnigina tan oladilar. Ular shunday hadislardan iborat to’plam tuzganlar. Bu to’plam umumiy nom bilan “Ahbor” deb ataladi.

Shialar Ali va uning avlodlaridan iborat 12 imom hokimiyatini tan oladi. Alidan boshqahalifalarni, hususan dastlabki halifalar Abu Bakr, Umar,Usmonni hokimyatni zo’ravonlik bilan egallab olgan deb qoralaydilar