Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi

 (qadimgi 
yunon 
san’at, 
qobiliyat,  soʻz,  ta’lim)  ta’lim 
texnologiyasi 
shakllari, 

---

298 
 
iya 
 
я 
usullari, 
texnik, 
oʻqitish 
usullari va ta’lim resurslarini 
maxsus majmui.
 
Verbal  
muloqot 
Вербальное  
общение 
Verbal 
communicati
on 
Soʻzlar    yordamida  sodir  
boʻluvchi muloqot. 
 
Noverbal 
muloqot 
 
Невербальное 
общение 
None- 
Verbal 
communicati
on 
 
soʻzlarni 
ishlatmaydigan 
muloqot 
turiga 
taalluqli 
boʻladi.
 
 
Paralingvisti
k ta’sir 
Паралингвист
ическое 
влияние 
Paralinguisti
c influence 
bu  nutqning  atrofidagi  uni 
bezovchi,  uni  kuchaytiruvchi 
yoki susaytiruvchi omillardir
. 
Verbal ta’sir 
 
Вербальное  
влияние 
 
Verbal 
influence 
bu  soʻz  va  nutqimiz  orqali 
koʻrsatiladigan ta’sirimizdir
 
Proksemika 
 
Проксемика 
Proxemics   kishilarning 
muloqot  
davomida  bir-biriga  qarab, 
moslab  ish  tutishi    va  oraliq 
masofani tutishi kiradi. 
 
Takesika 
vositalari 
Средства 
такесики 
Takesika  
silab  qoʻyishlar,  daxldorlik, 
qoʻl  berib  koʻrishishlar,  urib-

---

299 
 
 
urib qoʻyishlar kiradi 
 
Prosadika 
 
Просадика 
Prosadika  
Ishtiyoq, 
quvonch 
va 
ishonchsizlik 
baland 
ovoz 
bilan bildiriladi.
 
Ekstralingvi
stika 
 
Экстралингви
стика 
Extra 
linguistics 
Gʻazab,  qoʻrqish    ancha 
baland  ovoz  bilan,  qaygʻu, 
gʻam-gʻussa, 
horgʻinlik 
odatda  yumshoq  pasaytirilgan 
ovoz bilan bildiriladi. 
 
Megrabyan 
formulasi 
Формула 
Мегрябана 
Formula of 
Megrabian 
birinchimarta  koʻrishib  turgan 
suhbatdoshlardagi  taassurotlar 
% da. 
Ovoz 
modulyatsiy
asi 
 
Модуляция 
звука 
Voice 
modulation 
ovozda 
kuchaygan 
ta’sirchanlikni 
rivojlantirilganda, 
boshqalarning 
 
xatti-
harakatlarini   anglay  olishi. 
 
Tezaurus 
Тезаурус 
Thesaurus 
muayyan 
bilim 
sohasi 
tushunchalari, 
terminlarini 
toʻliq  tavsiflovchi  lugʻat  yoki 
ma’lumotlar toʻplami.  
Vibrofon 
Вибрафон 
Vibrofon 
(lot. 
Vibrato 
–  titramoq, 
tebratmoq) 
tovushning 

---

300 
 
mexanik 
tebranishi 
va 
silkinishi. 
Shtreykbre-
xer 
Штрейкбрей-
хер 
Shtreykbrexer  sotqinlik,  ish  tashlash  vaqtida 
ish  tashlovchilar  manfaatiga 
xiyonat qilish. 
Korporativ 
kommuni-
katsiya 
Корпоратив-
ная 
коммуникация 
Corporate 
Communicati
on 
biron-bir 
korporatsiya, 
uyushmaga 
mansub, 
birlashma,  jamiyatga  tegishli 
aloqa. 
Lingvistika 
Лингвистика 
Linguistics 
(frans. Linguistique – til) 
tilshunoslik va til bilimiga oid. 
Sinonimlar 
Синонимы 
Synonyms 
ma’nodosh soʻz, ikkita bir xil 
yoki bir-biriga yaqin 
tushuncha.  
Antonimlar 
Антонимы 
Antonyms 
qarama-qarshi,  zid  ma’noli  til 
(nutq) birliklari. 
Anketa-
soʻrovnoma 
Анкетирова-
ние 
The 
questionnaire 
(fran. 
Enquete-surishtirish, 
xabar, 
ma’lumot 
olish) 
tegishli 
ma’lumot 
olish, 
toʻplash  uchun  belgilangan 
soʻroq varaqasi, soʻrovnoma.
 
 
Litsenziya-
ruxsatnoma
 
Лицензия 
License 
approval 
lot.  Licentia  –  ijozat,  ruxsat) 
amaldagiqonunlargakoʻramua
yyanfaoliyatniamalgaoshirish
uchundavlatorganlaritomonid

---

301 
 
anberiladiganruxsat. 
Reforma-
islohot 
Реформа 
Reform 
imloni isloh qilish, ta’limni 
isloh qilish, iqtisodiy 
islohot. 
Kalka 
Калька 
Kalka 
boshqatillargaxosboʻlgansoʻzl
arnioʻzgarishsizoʻzlashtirish. 
 
Kolorit 
 
Колорит 
 
Сolouring 
 
(ital.  Colorito  –  rang,  tus) 
biror  narsaning  oʻziga  xos 
xususiyatlari, 
tomonlari 
majmui.  
 
Dialektizmla
r 
 
Диалектизм 
Dialecticism  tilshunoslikning  xalq  lahja  va 
shevalarini 
oʻrganuvchi 
sohasi, shevashunoslik. 
 
Argolar 
Арго 
Argo 
tilshunoslikning  xalq  lahja  va 
shevalarini 
oʻrganuvchi 
sohasi, shevashunoslik. 
Metafora 
 
Мета́фора 
Metaphor 
soʻz  yoki  iborani  oʻxshashlik 
yoki  oʻxshatishga  asoslangan 
koʻchma  ma’noda  ishlatish  va 
shunday  ma’noda  ishlatilgan 
soʻz yoki ibora. 
Sinekdoxa 
Синекдоха 
Synecdoche 
butun narsani  uning qismining 
nomi  bilan, 
va  aksincha, 

---

302 
 
 
qismni  butun  narsaning  nomi 
bilan atash. 
Kanselyariz
mlar 
Канцеляризм  Kanselyarizm
s 
rasmiy  uslubga  xos  soʽz  va 
birikmalar. 
Paronimlar 
 
Паронимы 
Paronyms 
talaffuzi  yaqin,  shakli  va 
ma’nosi har xil soʻzlar. 
Tovush 
 
Звук 
Sound 
talaffuz 
etiluvchi 
va 
eshitiluvchi mavhum birlik.  
Arxaizm 
 
Архаизм 
Archaism 
 
hozirda 
sinonimi 
ishlatiladigan eskirgan soʻzlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

303 
 
TARQATMA MATERIALLAR 
1-topshiriq: Tadbirkorlik va hayotqonunlari 
Har  qanday  tadbirkor  o‘z  ishini  boshlar  ekan,  u  tadbirkorlik  faoliyatini 
muvaffaqiyatli  yuritish  uchun  o‘zidagi  bor  bilim,  saviya,  tajriba  va  pul 
mablag‘larini  ishlatadi.  Bunda  u  ko‘pincha  o‘zining  xayot  tajribasiga,  o‘qigan 
o‘quv muassasasida olgan bilimlariga, ota-onasidan yoki yaqin insonlaridan bilib 
olgan  bilimlar  majmuasiga  va  qandaydir  etik  qoidalarga  rioya  qiladi.  Lekin 
ko‘pincha  tadbirkorning  ishi  hozirgi  paytdan  ko‘ra  muvaffaqiyatli  bo‘lishi  va 
yanada rivojlanishi uchun buning o‘zi aslo etarli bo‘lmaydi. Haqiqatan ham bizga 
ma’lum  bo‘lgan  olti  ming  yil  davomidagi  insoniyat  tarixida  barcha  insonlar  o‘z 
ota-onalaridan  va  ustozlaridan  turli  xil  bilim  hamda  ko‘rsatmalar  olganlar  va 
buning  natijasida  hayot  tajribasiga  ega  bo‘lganlar,  oldilariga  juda  katta  niyat  va 
orzular  qo‘yganlar  hamda  juda  katta  narsalarni  orzu  qilganlar.  Ammo,  ming 
afsuski,  ularning  tug‘ilganliklari  va  orzulari  haqida  qabr  toshidan  boshqa  hech 
nima qolmagan. Muvaffaqiyatga erishish yo‘l-yo‘riqlari haqida juda ko‘p kitoblar 
yozilgan,  anjumanlar  va  seminarlar  o‘tkazilgan,  unda  katta  muvaffaqiyatga 
erishgan  insonlar  o‘zlari  haqida  to‘lqinlanib  gapirganlar,  lekin  biznesda 
muvaffaqiyatga  erishishning  qandaydir  tayyor  qoidalari  yoki  qandaydir  retsepti 
hali  yozib  chiqilmagan.  Ba’zilar  muvaffaqiyatga  o‘z  do‘stlaridan  va  oilalaridan 
ajralish  hisobiga,  kimdir  esa  o‘z  hayotini  garovga  qo‘ygan  xolda  erishadilar. 
Ba’zilar  uchun  esa  muvaffaqiyatga  erishish  va  boylik  orttirish  orzusi  umr 
davomida ezgu va shirin orzuligicha qolib ketaveradi. Ba’zilar esa boy bo‘lishadi, 
lekin  oldingi  kambag‘al  paytlaridagi  oilaviy  baxtni  va  xotirjamlikni  topa 
olishmaydi. Biz Sizga  muvaffaqiyatga erishish yoki boylik orttirish kaliti tayyor 
xolda  taqdim  etilmaymiz,  balki  unda  bu  yo‘lda  tadbirkor  qilishi  lozim  bo‘lgan 
ishlar qanday bo‘lishi kerakligini  ko‘rsatib o‘tamiz. Agar bu maslahatlarga amal 
qilinsa, Siz  muvaffaqiyat kalitini qanday qilib topish  mumkinligini  o‘zingiz bilib 
olasiz,  so‘ngra  esa  bu  sehrli  kalitdan  foydalanib,  muvaffaqiyatga  eltadigan 
eshikni topishingiz va uni ochishingiz kerak bo‘ladi. Kitob hayotimizdagi voqea- 

---

304 
 
hodisalarga  ob’ektiv  nazar  tashlashga,  maqsadlarni  aniqlashga,  ularga  erishish 
yo‘llarini  chamalashga  bo‘lgan  bir  urinish  bo‘lib,  ularni  baholash  Sizga  havola. 
Agarda  bu  muammolarga  har  kim  ham  aniq  va  ravshan  javoblar  topa  olsa,  bu 
albatta  juda  ajoyib  holat  bo‘lib,  hayot  yanada  go‘zal  bo‘lar  edi.  Lekin  bir  kimsa 
uchun  muvaffaqiyatga  erishish  yo‘li  bo‘lgan  echimlar  ikkinchi  kimsa  uchun 
batamom  muvaffaqiyatsizlikka  eltadigan  yo‘l  bo‘lishi  ham  mumkin.  Chunki  har 
bir  inson  o‘zicha  tanho,  aqli,  shart-sharoitlari  va  hayot  tarzi  ham  qaytarilmas 
bo‘lib yaratilgandir. Demak, bizning asosiy maqsadimiz  - har bir insondagi ichki 
imkoniyatlarni uyg‘otishga harakat qilish va unda muvaffaqiyatga erishish kalitini 
topishga  so‘nmas  ishtiyoq  uyg‘otishdir.  Albatta  muvaffaqiyatga  erishish  uchun 
ma’lum  bir  qoidalarga,  tartiblarga,  ko‘rsatmalarga,  ogohlantirish  va 
ehtiyotkorliklarga rioya qilish kerak bo‘ladiki, bunday tartib-qoidalar yoki boshqa 
so‘zlar bilan aytganda “Biznes etikasi” jamiyatning har bir qatlamida, xududlarda 
va  mamlakatlarda  xilma-xil  ko‘rinishlarda  bo‘ladi.  Ammo,  afsuski,  texnokratik 
jamiyat rivojlanishi  va  uning turli sohalarga jadal kirib borishi bu  muammolarga 
bag‘ishlangan  adabiyotlar  yaratishni  ancha  chegaralab  qo‘ydi  va  natijada 
mamlakatimizda  bunday  kitob  hamda  qo‘llanmalar  qisman  yoki  umuman 
yozilmadi  va  shuning  uchun  ham  kerakli  nushalarda  nashr  etilmadi.  Demak, 
shuning  uchun  ham  ko‘pchilik  bo‘lajak  tadbirkorlar  jamiyatda,  ishxonada,  chet 
ellik  tadbirkorlar  orasida,  boshqalar  bilan  o‘zaro  muloqotda  va  oilada  qanday 
qilib muomala qilish, o‘zini tutish, biznes suhbatni olib borish, janjalli holatlarga 
duch kelmaslik uchunnimalar  qilmoq kerak ekanligini oliy ta’lim muasasasidagi 
ta’lim  olish  jarayonida  yaxshi  anglay  olmaydilar.  Bu  esa  yana  boshqa  va  kerak 
bo‘lmagan  qo‘shimcha  muammolarni  keltirib  chiqarishga  sabab  bo‘ladi  hamda 
busiz  ham  murakkab  bo‘lgan  hayot  tarziga  salbiy  ta’sir  qiladi.  Albatta, 
tadbirkorning  faoliyatidagi  va  jamiyatdagi  qiyinchiliklarini  faqatgina  to‘g‘ri 
muloqot  qoidalarni  yo‘qligi  bilan  izohlash  kulgili  bo‘lar  edi,  lekin  bu  samarali 
muloqot tartib-qoidalarining yoki biznes etikasining juda katta tarbiyaviy, ahloqiy 
va  insoniy  ahamiyatini  rad  qilish  ham  telbalik  bo‘lishi  tushunarlidir.  Xozirgi 
tadbirkorlik va ishbilarmonlik jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan davrimizda biz 

---

305 
 
murakkab  insoniy  munosabatlarda  adashib  qolmasligimiz,  xatolardan  holi 
bo‘lishimiz,  insonni  va  uning  intilishlarini  yaxshi  tushunishimiz  hamda  his 
tuyg‘ularimizni  maqsadga  muvofiq  ravishda  jilovlab  olishimiz  uchun  bunday 
samarali  muloqot  tartib-qoidalari  yoki  biznes  etikasi  hayotiy  zarur  va  muhim 
bo‘lgan  bir  ashyoga  aylanib  borayapti.  Haqiqatan  ham  bizning  barchamizda 
o‘zimizga  xos  bo‘lgan  hayot  tarzimiz  tufayli  yuzaga  kelgan  ishonchsizlik, 
talabchanlik,  shubha,  qattiqqo‘llilik  va  nodo‘stona  munosabatlar  o‘zimiz  uchun 
ishimizni  rivojlantirishga  halaqit  beradigan  qandaydir  kishanga  aylanib 
bormoqda. Ushbu kitobda bular bilan bog‘liq  muammolarning ko‘pchiligi ko‘rib 
chiqiladi  va  holis  nuqtai-nazardan  tahlil  qilinadi  hamda  tadbirkorning 
muvaffaqiyatga  erishish  uchun  nimalarga  diqqat-e’tiborini  qaratishi  lozimligiga 
urg‘u  beriladi.  Bu  esa  har  bir  insonga  va  birinchi  navbatda  bizning  muhtaram 
hamyurtlarimizga ularning turfa xil murakkab muammolarini hal qilishga yordam 
beradi  deb  umid  qilamiz.  Sizlar  bu  ma’lumotlarga  muhtojsizlar,  chunki  Siz 
hayotda  albatta  muvaffaqiyatga  erishishingiz  va  munosib  hayot  tarziga  ega 
bo‘lishingiz kerak. Bu ma’lumotlar Sizni yana o‘ylashga, ijodiy fikrlashga majbur 
qiladi  va  ular  yangi  narsalar,  biznes  g‘oyalar  kashf  etishga,  o‘z  ijodiy 
potetsialingizni 
muvaffaqiyatgaerishishyo‘lidato‘lasafarbaretishuchunhayotiyzarurdir. 
Biz ishonamizki, ushbu ma’lumotlar barchaga qandaydir darajada ko‘mak beradi 
va har kimga nima bilandir yordam beradi.  
Siz  tug‘ilganingizda  hech  bir  aybsiz,  beg‘ubor  inson  bo‘lasiz  va  Sizning 
bundan  buyon  rivojlanishingiz  oilangiz,  atrof-muhit  va  o‘zingizga  bog‘liq  bo‘lib 
qoladi. Biroz vaqtdan keyin o‘zingizni-o‘zingiz va aqlingizni taniysiz hamda endi 
Sizning  etuk  inson  bo‘lib  etishishingiz  va  kamolot  sari  yana  ham  dadilroq 
ravojlanishingiz  faqat  o‘zingizga  bog‘liq  bo‘lib  qoladi.  Buning  uchun  esa  ilm, 
bilim,  mehnatsevarlik, tirishqoqlik kerak bo‘ladi. Agar insoniyat asrlar davomida 
yaratgan  bilimlarni  yaxshilab  o‘zlashtirib  olsangiz  va  ularni  amalda  qo‘llashga 
kuch-quvvat  va  imkoniyat  topsangiz,  boylik  Sizga  o‘z-o‘zidan  oqib  kelaveradi. 

---

306 
 
Shuning uchun ham ota- bobolarimiz “
Sen pulning ketidan emas, balki pul sening 
ketingdanquvsin
” 
–
 
deb bekorga aytmaganlar. 
Biz  barchamiz,  talabalar  va  o‘qituvchilar,  ishchilar  va  hizmatchilar,  oddiy 
mulozimlar  va  katta  amaldorlar,  boylar  va  kambag‘allar,  yoshlar  va  qarilar, 
o‘qimishli  bo‘lganlar  va  kitob  betini  umuman  ko‘rmaganlar,  hammamiz  bu 
dunyoga  kelganimizdan  beri  bizga  ta’sir  ko‘rsatayotgan  barcha  salbiy  va  ijobiy 
hodisalarning,  yaxshi  va  yomon  insonlarning,  oila  a’zolarimizning,  ustozlarimiz 
va hayot tarzimizning in’ikosimiz desak, hech ham yanglishmasak kerak. Bizning 
har  bir  xatti-harakatimiz,  fikrimiz  va  insonlar  bilan  aloqalarimiz  bizning 
shaxsimiz  xususiyatlariga albatta ta’sir qilgan. Har bir  ko‘rilgan  film,  o‘qilgan  
kitob,  televizion  ko‘rsatuv,  birinchisevgi, 
oilaviy  va  jamoa  suhbatlari,  muloqotlar,  Internet  ma’lumotlari,  chatlar,  katta  va 
kichik  g‘alabalar,  o‘qish  jarayoni,  shubha  va  orzular,  sayohatlar  –  bular  barchasi 
bizga  o‘zining  qandaydir  ta’sirini  o‘tkazgan  albatta.  Bu  foniy  dunyoda  biz  kim 
edik-ku, kim bo‘ldik va keyin kim bo‘lishimiz mumkin, bular hammasi bizga o‘z 
ta’sirini 
o‘tkazgan 
ma’lumotlar 
majmuasi 
tufaylidir. 
Inson 
o‘z 
muvaffaqiyatsizliklarini 
tashqaridan 
axtarishga 
moyil 
bo‘ladi. 
U 
o‘z 
muvaffaqiyatsizliklariga sabab qilib  kimnidir yoki nimanidir ko‘rsatishi  mumkin. 
Masalan,  u  o‘z  muvaffaqiyatsizliklari  uchun  davlatni,  rahbarlarni,  hamkasblarni, 
hamkorlarini, inflyatsiyani, ob-havoni, hayot muammolarini, raqobatchilarni yoki 
qo‘shnilarni ayblashi  mumkin.  Lekin, bizga  qachonlardir ta’sir ko‘rsatgan hamda 
bizning  hayotimizda  yaxshi  yoki  yomon  iz qoldirgan  voqea-hodisalar va  insonlar 
endi orqada qolgan.  Agar bu  hodisalar ancha oldin emas, balki kecha ruy bergan 
bo‘lsa ham, agar biz bunga  izn bermasak, ular bizga aslo ta’sir qila olmaydi. Biz 
uchun  kattaroq  ahamiyatga  molik  bo‘lgani  -  kim  va  nimaning  bugun  va  bundan 
keyingi  kunlar  davomida  ta’sir  qilishi  mumkinligidir.  Bizning  kim  ekanligimiz 
allaqachon  amalga  oshgan  va  rad  qilib  bo‘lmaydigan  dalildir.  Biz  kelajakda  kim 
bo‘la  olishligimiz,  bizga  qanday  imkoniyatlar  paydo  bo‘lishi  va  buning  uchun 

---

307 
 
nimalar qilishimiz kerakligigina muhimroq va hayotiydir. Shuning uchun  o‘tmish 
yumushlari  va  hissiyotlari  bizning  kelajakda  erishishimiz  mumkin  bo‘lgan 
imkoniyatlarimizga  yuk  yoki  to‘siq  bo‘lishiga,  bizning  imkoniyatlarimizni 
kamaytirishga  yo‘l  qo‘yish  aslo  mumkin  emas.    O‘tmishning  eng  katta  qimmati 
uning  saboqlarini  kelajakda  qanday  qilib  va  qanchalik  aql-farosat  bilan  ishlata 
olishimizdan  iboratdir.  Shuning  uchun  asosiy  niyatimiz  –  bizning  o‘tmishimiz 
bizning  kelajagimizni  yanada  quvonchli,  baxtli  va  rang-barang  qilish  uchun 
hizmatqilishidir. 
Agarda  kimdir  o‘zini  muvaffaqiyatga  erishishiga  loyiq  deb  bilsa  va  bir 
kunmas bir kun moliyaviy va ma’naviy mustaqillikka erishishiga ishonsa, u xolda 
bu inson orqaga nazar tashlashni bas qilishi kerak va butun diqqat- 
e’tiborini oldinga, ya’ni, kelajakda bo‘lishi mumkin bo‘lgan katta va rang- barang 
imkoniyatlarga  qaratsin.  Bu  inson  tadbirkormi,  oddiy  insonmi  yoki  o‘quvchi-
talabami, o‘zining katta muvaffaqiyatlar sari zafarli yurishini hozirgi paytda unga 
ta’sir  ko‘rsatayotgan  insonlar  va  shart-sharoitlarga  e’tibor  berishdan  boshlasin 
hamda  shu  orqali  kelajagi  qanday  bo‘lishini  sarhisob  qilishga  o‘rgansin.  Agarda 
atrofimizda  xuddi  oldingidagidek  qandaydir  toifa  odamlar  doimo  mavjud  bo‘lsa 
va  hayotimiz  tarzi  ham  shunga  yarasha  bo‘lsa,  bizning  kelajagimiz  ham  xuddi 
o‘tmishimiz singari bo‘ladi, albatta.