Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi

 
 
4-topshiriq.  Konfutsiy  ta’limoti  asoslarini  o‘qing  va  muhokama  qiling. 
Hayotiy vaziyatlar asosida misollar bilan mustahkamlang.  
Konfutsiy ta’limoti asoslari 

---

153 
 
Etikaning oltin qoidasi: 
«O‘zing uchun qilishni istamagan narsani 
boshqalar uchun ham qilma». 
 
«Sen o‘zingni boshqalar tanishi uchun munosibmisan?» - shundangina bezovta 
bo‘lsang arziydi. 
Oqil insonlar boshqa insonlar bilan kelishib yashaydilar, ammo, boshqalarning 
ortidan  ko‘r-ko‘rona  yurmaydilar,  axmoqlar  esa  boshqalarga  ko‘r-ko‘rona 
ergashadilar, ammo, ular bilan kelisha olmay yashaydilar. 
 
Oqil  insonning  qalbi  sokin  bo‘ladi,  boshqalar  esa  doimo  bezovta  bo‘lib 
yashaydilar. 
 
Oqil  inson  o‘z  hayotida  uch  narsadan  ehtiyot  bo‘lishi  lozim:  hayotiy  kuchlar 
jo‘shgan  yoshlik  chog‘ida  ayollarga  elakishishdan,  hayotiy  kuchlari  quvvatga 
kirgan  yetilgan  davrida  raqobatdan  va  hayotiy  quvvati  so‘nayotgan  qarilik 
chog‘ida qizg‘anchiqlikdan. 
 
Oqil  inson  boshiga  tushgan  barcha  ko‘ngilsizliklarda  o‘zini  ayblaydi,  aqlsizlar 
esa boshqalarni ayblaydi. 
 
Oqil  inson  boshqalar  bilan  kelishib  yashaydi,  axmoqlar  esa  o‘zlariga 
o‘xshaganlarni izlab topadi. 
 

---

154 
 
Oqil  inson  o‘zining  boshqalardan  ustunligini  biladi,  ammo,  buni  o‘zgalarga 
namoyish  qilishdan  qochadi.  U  barcha  bilan  kelishadi,  ammo,  xech  kimsa  bilan 
salbiy ma’noda tilbiriktirmaydi. 
 
Oqil  inson  juda  ko‘p  ovqat  eyish  va  boy  yashashga  intilmaydi,  u  ishni  tez 
bajaradi va sokin so‘zlashadi. Aqlli insonlar bilan muloqot qilganida esa, ulardan 
ko‘proq o‘rganishga harakatqiladi. 
 
Oqil  inson  boshqalarga  o‘zlaridagi  afzalliklarni  ko‘rishga  yordam  beradi, 
ammo,  insonlarning  kamchiliklarini  topishni  o‘rgatmaydi.  Axmoqlar  esa  xuddi 
shuning teskarisini qiladilar. 
 
Oqil inson hamma narsadan burchni afzal ko‘radi. 
 
Oqil  inson  chidam  bilan  imkoniyat  axtaradi  va  bir  narsaga  erishadi,  ahmoqlar 
esa harakatsizholda omadni kutib yuraveradilar. 
 
Oqil inson qiyinchiliklarga bardosh beradi, boshqalar esa boshiga qiyinchiliklar 
tushganida noma’qul ishlar qiladilar. 
 
Oqil inson lo‘nda gapirib, aql bilan harakat qiladi. 
 
O‘z  burchini  bilmagan  shijoatli  oqil  inson  qo‘zg‘olonchi  bo‘lishimumkin,  o‘z 
burchini bilmagan shijoatli axmoq inson esa qaroqchilik qilishi mumkin. 
 

---

155 
 
Uyning  shinam  sharoitlariga  bog‘lanib  qolgan  erkakni  chinakam  oqil  inson  deb 
bo‘lmaydi. 
 
Oqil inson faqatgina burchni biladi, boshqalar esa, foydanigina bilishadi. 
 
Hech  nimani  bilmagan  inson  farog‘atda  bo‘ladi,  chunki,  u  boshqalarga 
tushunarsiz bo‘lib qolishdan qo‘rqmaydi. 
 
Uydan  tashqarida  bo‘lganingizda  o‘zingizni  go‘yo,hurmatli  mehmonlarni  qabul 
qilgandek tuting. 
 
Insonlar 
xizmatidan 
foydalanganingizda 
o‘zingizni 
xuddi 
tantanali 
marosimdagidek tuting. O‘zingiz istamaganlarni boshqalarga ham ravo ko‘rmang. 
Xuddi shunda davlatda ham, oilada ham kelishmovchilik bo‘lmaydi. 
 
O‘zingizga qattiqqo‘l  va o‘zgalarga  yumshoq  munosabatda bo‘ling – shunda Siz 
o‘zgalarning yomon munosabatida himoyalanasiz. 
 
Qadimda  insonlar  o‘zlarini  mukammallashtirish  uchun  bilim  olganlar,  hozir  esa 
boshqalarni xayron qoldirish uchun o‘qiydilar. 
 
Tartib  bor  mamlakatda  harakatlarda  va  so‘zlashishlarda  botir  bo‘ling,  tartib  yo‘q 
mamlakatda  esa  harakatlarda  faol  bo‘ling,  ammo,  so‘zlashishda  ehtiyotkor 
bo‘ling. 
 

---

156 
 
Boshqalarni  o‘zingdek  hurmat  qilishga  intilish  va  ular  bilan  o‘zingizga  qanday 
munosabat  istasangiz,  shunday  munosabatda  bo‘lish  –  insonparvarlikning 
asosidir. 
 
O‘zining  bilmasligini  bilgan  holda  bilim  olishga  intilgan  kimsalargagina 
maslahatlar 
bering. 
O‘zining 
orzulariniyaxshilabtushuntira 
olmaydigan 
kimsalarga  yordam  berishga  harakat  qiling.  Kvadratning  bir  burchagini  tushuna 
olib,  qolgan  uch  burchagini  tasavvur  qila  oladigan  insonlargagina  ta’lim  berish 
maqsadga muvofiqdir. 
 
Atigi,  ikki  insondan  iborat  bo‘lgan  jamoada  ham  ulardan  nimanidir  o‘rganish 
mumkin - ularning ijobiy tomonlarini o‘zlashtirish va kamchiliklaridan ibrat olish 
lozim. 
 
Oqil inson yolg‘iz qolmaydi, u albatta, o‘z hamfikrlarini topadi. 
 
Oqil  inson  keng  bilim  doirasiga  va  katta  ruhiy  quvvatga  ega  bo‘lib,  uning  ishi 
og‘ir va yo‘li uzoq bo‘ladi. 
 
Hozirgi  vaqtdagi  eng  birinchi  xatoyingiz  –  o‘zining  ilgarigi  xatolaringizni 
tuzatishga intilmasligingizdir. 
 
Agar,    ishga  juda  ham  berilib  ketsangiz,  rahbarning  iltifotidan  mahrum  bo‘lasiz, 
Agar,  do‘stlikda  juda  ham  bag‘ri  kenglik  qilsangiz,  do‘stlarning  iltifotidan 
mahrumbo‘lasiz. 
 

---

157 
 
Agar,  insondagi  tarbiyani  tabiiylik  bosib  ketsa,  u  yovvoyi  bo‘ladi,  ammo,Agarda 
undagi  tarbiyalilik  tabiiylikni  bosib  ketsa,  u  yozma  ma’lumotlarning  bilimdoni 
bo‘lib qoladi. Tabiiylik va tarbiyalilik muvozanatda bo‘lgan kimsalargina haqiqiy 
oqil inson hisoblanishi mumkin. 
 
Agar,  o‘zing  to‘g‘ri  bo‘lsang,  barcha  ko‘rsatmalaringni  buyruqsiz  ham 
bajarishaveradi.  Ammo,  agar,  o‘zing  ham  egri  bo‘lsang,  buyruq  berilsa  ham, 
ko‘rsatmalar bajarilmaydi. 
 
Agarda, ezgu ishlar qilish imkoniyati bo‘lsa, Hatto,, ustozni ham oldinga o‘tkazib 
yubormang. 
 
Agar, senda yomon niyat bo‘lmasa, yomon ish ham qilmaysan. 
 
Agarda,  inson  qat’iy,  bir  so‘zli,  oddiy  va  kamgap  bo‘lsa,  u  insoniylikka  juda 
yaqinlashgan bo‘ladi. 
 
Yomon  narsa  haqida  shikoyat  qilish  –  yomonlikni  ikki  marta  ko‘paytirishdir, 
uning ustidan kulish esa – uni yo‘qotish bilan barobardir. 
 
Barcha jinoyatlar ichida eng og‘iri – vijdonsizlikdir. 
 
Bema’ni so‘zlar o`yini yaxshi ishlarni yo‘qqa chiqaradi, mayda-chuyda jihatlarga 
e’tibor bermaslik esa buyuk ishlarni tugatadi. 
 
Haqiqiy inson barcha narsaga o‘z kuchi bilan erishadi. 

---

158 
 
 
Yoshlarga  kamsitish  bilan  munosabatda  bo‘lish  yaramaydi,  chunki,  ular  katta 
bo‘lganlarida buyuk insonlar bo‘lib yetishishlari mumkin. 
 
Hech  bir  inson  xato  qilishdan  xoli  emas,  uning  qilgan  xatolarini  ko‘rib,  uning 
insoniylik darajasini bilish mumkin. 
 
Ishonchga sazovor bo‘lmagan inson bilan biror ish qilish maqsadga muvofiq emas 
– chunki, o‘qi yo‘q aravada yurib bo‘lmaydi. 
 
Agarda  davlat  aql  bilan  boshqarilsa,  yetishmovchilik  va  kambag‘allik  uyat 
hisoblanadi,  ammo,agarda,  davlat  aqlga  muvofiq  ravishda  boshqarilmasa,  boylik 
va obro`-e’tibor ham uyat hisoblanishilozim. 
 
Faqatgina, foyda olish uchun harakat qilish yomonlikni ko‘paytiradi. 
 
Agar, so‘zlashishni va so‘zlar ma’nosini bilmasang, insonlarni tushuna olmaysan. 
 
Maqsadi bir bo‘lmaganlar birgalikda reja tuzmaganlari ma’qul. 
 
Agarda, so‘zlar o‘z ma’nolarni yo‘qotsalar, insonlar ozodlikni yo‘qotadilar. 
 
Agar,  kimdir  o‘z-o‘zini  anglay  olmasa  va  biror-bir  nimaga  qattiq  berilib  ketsa  – 
ko‘rib turib, ko‘rmaydi, eshitib turib, eshitmaydi va sezib turib, sezmaydi. 
 

---

159 
 
Insonlar  qadimda  ko‘p  gapirishni  yoqtirmaganlar,  ular  o‘z  so‘zlariga  javob  bera 
olmasliklarini sharmandalik deb tushunganlar. 
 
Insonlar  kambag‘allikdan  va  hech  kim  ularni  tanimasligidan  qo‘rqadilar; 
ammo,agar, unisidan  ham, bunisidan ham  qutulishning  imkoni bo‘lmasa, u holda 
bunga ko‘nikish ma’qul bo‘ladi. 
 
Insonlar  o‘zlari  uchun  boylik  va  shon-sharaf  istaydilar;  ammo,agar,  bularga 
to‘g‘ri yo‘l bilan erishib bo‘lmasa, ulardan voz kechgan ma’qul. 
 
Sukut saqlash – yaxshi do‘st, u hech qachon aldamaydi. 
 
Dono  inson  hayajonlanishni  bilmaydi,  odamiy  inson  tashvishni  bilmaydi,  botir 
inson esa qo‘rquvni bilmaydi. 
 
Boshqa  insonlar  seni  tanimasligidan  bezovta  bo‘lmagin,  ammo,  sen  insonlarni 
bilmasligingdan bezovta bo‘lishing mumkin. 
 
Qo‘shnining  tomida  qor  yig‘ilib  qolgani  tufayli  shikoyat  qilishdan  avval  o‘z 
ostonangni tozalab ol. 
 
O‘zingizdan ma’naviy jihatdan pastroq bo‘lgan kimsalar bilan do‘stlashmang. 
 
Meni boshqa insonlar tushunmasliklaridan xafa bo‘lmayman, ammo, men boshqa 
insonlarni tushuna olmasligimdan xafa bo‘laman. 
 

---

160 
 
So‘zlashishga  loyiq  inson  bilan  so‘zlashmaslik  –  bu  insonni  yo‘qotish  bilan 
barobar.  So‘zlashishga  noloyiq  inson  bilan  so‘zlashish  esa  –  so‘zlarni 
yo‘qotishdir. Dono inson esa insonlarni ham, so‘zlarni ham yo‘qotmaydi. 
Taqdirni  anglamasdan  turib,  oqil  inson  bo‘lish  mumkin  emas.  Burchni 
anglamasdan  turib,  hayotda  to‘g‘ri  yo‘l  topib  bo‘lmaydi.  So‘zlarning  asl 
ma’nosini anglamasdan turib, insonlarni bilib bo‘lmaydi. 
Oliy haqiqat va pastkash tentaklik hech qachon o‘zgarmaydi. 
Tartib-qoidalarni o‘zlashtirmay, biror-bir darajaga erishib bo‘lmaydi. 
Kimdir so‘radi: «Yomonlikka yaxshilik qilish kerakligi rostmi?» 
Ustoz  javob  berdi:  «U  holda  yaxshilik  qanday  qaytariladi?  Yomonlikka  o‘ziga 
mos bo‘lgan javob beriladi, yaxshilikka esa yaxshilik qaytariladi» 
Hozirgi  paytda  ota-onalarni  hurmat  qilish  –  ularni  boqishni  eplash  deb 
tushuniladi. Ammo, otlar va itlar ham ovqatlanishni istaydilar. Agar, izzat-hurmat 
tushunchasi bo‘lmasa, bu ikki holatni qanday qilib bir-biridan farqlash mumkin. 
Yomonlik  uchun  u  nima  tufayli  qilinganiga  qarab  baho  bergin,  yaxshilikka  esa 
yaxshilik bilan javob ber. 
O‘z tabiiy  xususiyatlari bilan  insonlar bir-birlariga juda yaqinlar, ammo, odatlari 
bo‘yicha esa bir-birlaridan juda olisdadirlar. 
Salgina  mehribon  bo‘lishga  harakat  qilsangiz,  yomon  ishlar  qila  olmaydigan 
bo‘lib qolasiz. 
Yomon  insonlar  bilan  uchrashish  va  ularni  tinglash  –  yomon  ishlarning 
boshlanishihisoblanadi. 
Tayyorgarlik  ko‘rmagan  insonlarni  urushga  jo‘natish  ularga  sotqinlik  qilish 
bilanbarobardir. 
Kerakli  narsalarni  bilmasdan  turib  bir  ish  bilan  shug‘ullanish  o‘z-  o‘zini 
qiynashga  aylanadi.  Bilmasdan  turib,  ehtiyot  bo‘lish  qo‘rqoqlikka  olib  keladi. 

---

161 
 
Bilimsiz  botirlik  qilish  axmoqlik  bo‘ladi.  Tushunmasdan  ochiq  ko‘ngilchanlik 
qilish qo‘pollik hisoblanadi. 
Mehribon o‘g‘il - ota-onasini o‘z betobligi bilangina xafa qila oladigan farzanddir. 
 
O‘z-o‘zini  yenga  olish  va  burchlariga  sodiq  bo‘lish  –  xuddi  shu  sifatlar  haqiqiy 
insoniylikdir.  Insoniy  bo‘la  olish  yoki  bo‘la  olmaslik  faqat  o‘zimizgagina 
bog‘liqdir. 
Oqil  inson bilan uchrashganda, uningdek bo‘lishni o‘ylagin. Pastkash inson bilan 
uchrashganda esa, o‘zingga e’tibor ber va o‘zing haqingda fikr qil. 
Aqlli  inson  bilan  birga  bo‘lganda  uch  xatoga  yo‘l  qo‘yish  mumkin:  bu  so‘zlar 
unga yetib bormasligini anglab turib unga gapirish – bu yangilishish, gaplar unga 
yetib borishini bilib turgan holda unga gapirmaslik – bu biqiqlik, uning chehrasini 
kuzatmasdan turib unga gapiraverish – bu ko‘rlik. 
Eng  munosib  insonlar  dunyodagi  barcha  kishanlardan  xoli  bo‘lganlar,  ulardan 
so‘ng  bir  joyga  yopishib  olishdan  qochganlar  yurganlar,  ulardan  so‘ng  esa 
dunyoviy  ne’matlarga  asir  bo‘lishdan  qochganlar  yurganlar,  ulardan  so‘ng  esa 
yomon so‘zlarni aytishdan qochganlar yurganlar. 
Yaxshi  boshqaruv  siri  quyidagilardir:  rahbar  -  rahbarday  bo‘lshi,  xizmatchi  -
xizmatchiday bo‘lishi, ota - otaday bo‘lishi va o‘g‘il esa o‘g‘ildaybo‘lishidir. 
Jahldor insonning ichi zaharga to‘la bo‘ladi. 
So‘z to‘g‘ri bo‘lishi kerak, harakat esa qat’iy bo‘lishi lozim. 
Ota-onaga  xizmat  qilishda  ularga  iloji  boricha  yumshoq  gapiring.  Agar,  sizning 
maslahatlaringiz  ish  bermasa,  ilgarigidek  izzatli  va  iltifotli  bo‘ling.  Agarda 
qalbingiz tug‘yonga kelsa ham, o‘zingizning norozi ekanligingizni bildirmang. 
Mukammal  inson  barcha  xatolarni  o‘zidan  qidiradi,  pastkash  insonlar  esa 
boshqalarni ayblaydi. 

---

162 
 
Miltiqdan  o‘q  uzish  bizga  haqiqatni  qanday  qidirish  kerakligini  o‘rgatadi:  Agar, 
mergan  nishonga  ura  olmasa,  boshqalarni  ayblamaydi,  balki,xatoni  o‘zidan 
qidiradi. 
Ayollar  va  pastkash  insonlar  bilan  yaxshi  munosabatlar  o‘rnatish  juda  qiyin: 
Agar,  ularni  o‘zingga  yaqinlashtirsang,  ular  Haddan  oshib  ketadilar,  agar,  ularni 
o‘zingdan uzoqlashtirsang, seni yomon ko‘rib qolishadi. 
Keyinchalik  vujudga  keladigan  qiyinchiliklar  haqida  o‘ylamaydiganlarni  yaqin 
oradagi noqulayliklarkutadi. 
Haqiqiy  insonparvar  odamgina  dildan  sevadi  va  nafratlana  oladi.  Eng  dono 
va eng tentak insonlarnigina o‘qitibbo‘lmaydi 
Ko‘pincha juda chiroyli so‘zlaydigan va tashqi ko‘rinishi kishini o‘ziga tortadigan 
insonlar haqiqiy inson bo‘lmaydilar. 
O‘z  uyidagilarni  yaxshilikka  yetaklay  olmagan  inson  o‘zi  ham  biror  bir  narsani 
o‘rgana olmaydi. 
 
Fikrlamasdan  o‘qiydigan  inson  qattiq  yanglishadi,  fikrlaydigan,  ammo,  o‘qishni 
istamaydigan inson esa qiyinchiliklarga duch keladi. 
 
O‘tmishdagi  ma’lumotlardan  foydalanib,  yangi  narsalar  kashf  qila  oladigan 
insongina ustoz bo‘lishga loyiq hisoblanadi. 
Aql  bilan  ish  ko‘rish  uchun  har  bir  insonda  uch  imkoniyat  mavjud:  birinchi  va 
maqbuli  –  fikrlash;  ikkinchi  va  eng  yengili  –  boshqalarga  o‘xshash,  uchinchi  va 
eng qiyini – tajriba. 
Bosiq vazmin inson kamroq adashadi. 
Boshqa  insonlarni  ham  xuddi  o‘zingizdek  hurmat  qilish  va  biz  o‘zimiz  uchun 
nima  qilishlarini  istasak,  u  bilan  ham  xuddi  shunday  muomala  qilish  –  bundan 
afzalroq munosabat turi bo‘lmaydi. 

---

163 
 
Doimo o‘zingizdagi bilimlar kam ekanligini sezgandek va har doim ularni yo‘qotib 
qo‘yayotgandek o‘qing. 
Xatolarini bilib turgan holda, ularni o‘zi tan olgan insonni topish juda ham qiyin.