Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi

Iqtisodiyot terminologiyasining taraqqiyot 
bosqichlari:
O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasining rivojlanishida 
Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk” asari
muhim manba hisoblanadi.
Muallif o‘z asarida, yirik lug‘atchi sifatida IX-X asr 
umumturkiy tilning lug‘aviy boyligini to‘laligicha 
namoyon etgan.
Unda qo‘llangan ba’zi iqtisodiyotga oid terminlar hozirgi
o‘zbek tilida ham (ayrim juz’iy fonetik o‘zgarishlar bilan)
qo‘llanmoqda. oldi-sotdi, savdo-sotiq.

---

172 
 
bergo‘  -  qarz;  oto‘nch  -  qarz;  o‘ro‘nch  -  pora;  og‘ur  -  davlat;  yomg‘a  -mollarni 
saqlovchi  va  ularni  yig‘uvchi  (amaldor); sart  -  savdogar; terchi  -    muzd,  ish  haqi 
oluvchi. 
 
Keltirilgan  dalillardan  ijtimoiy-siyosiy  hayotning,  bilish  jarayonining  xilma-xil 
sohalariga  oid  ko‘pdan-ko‘p  terminlarning  qayd  etilganligi  va  ulardan 
ayrimlarining ham o‘sha davrdagi ma’nolari bilan qo‘llanayotganligi ayon. Bundan 
ularning  hozirgi  kunlargacha  yetib  kelishida  turli  davrlarda  tuzilgan  lug‘atlarning 
ham ahamiyati beqiyos ekan, degan xulosaga kelish qiyin emas. Iqtisodiy terminlar 
o‘z  ifodasini  topgan  lug‘atlar  jumlasiga  yana  quyidagilarni  kiritish  mumkin: 
“Badoyi-ul  lug‘at”,  Shayx  Sulaymon  Buxoriyning  lug‘ati,  L.Budagov,  V.V. 
Radlov  tomonidan  jonli  turkiy  tillar  va  lahjalar  hamda  turkiy  yozma  yodgorliklar 
materiallaridan foydalanib tuzilgan lug‘atlar va boshqalar. 
       O‘zbek  adabiy  tilining  asoschisi  Alisher  Navoiyning  ilmiy  yoki  badiiy 
asarlarida  ko‘plab  asli  o‘zbekcha  (ko‘pi  umumturkiy)  iqtisodiy  terminlar 
ishlatilgan.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 Zero,  xalqlarning  iqtisodiy  va  madaniy  aloqalari  hayotiy  zaruriyat  bo‘lgani 
tufayli shu jarayonda bir tildan ikkinchi tilga leksemalar o‘tib turadi. Har bir tilning 
lug‘aviy  tarkibida  etimologik  jihatdan  shu  tilning  o‘ziniki  bo‘lgan  so‘zlardan 
tashqari, o‘zga tillarning lug‘aviy unsurlari bo‘lishi tabiiydir. 
            Alisher  Navoiy  asarlarida  arabcha  va  fors-tojikcha  lug‘aviy  birliklarning 
ko‘plab  qo‘llanishining  qator  obyektiv  sabablar  bilan  bog‘liq  ekanligi  ayrim 
tadqiqotlarda  ta’kidlangan.  Ulardan  ma’lum  bo‘lishicha,  o‘zbek  tilida  o‘zlashma 
Navoiy asarlarida faqat umumturkiy iqtisodiy atamalar qo‘llanib 
qolmay, ularning arabcha, fors-tojikcha sinonimlari o‘z ifodasini 
topganki, quyida keltiriladigan misollar shundan dalolat beradi: 
savdopisha-savdogar-savdogarchilik; sarmoya-davlat-mablag‘; 
bay’ona-baho, qiymat, bay puli; manfaat-foyda-daromad; boj-
xiroj; dastmoya-farmoya-naqd-pul-naqdina;narx-baho; nafaqa-
maosh-xarajatva boshqalar
 

---

173 
 
qatlamning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  aks  eta  boshlagan.  Bunday  qatlamlardan 
tashkil  topgan  sinonimiya  shular  jumlasidandir.  Fikrimizni  iqtisodiyotga  oid 
quyidagi sinonimik qatorlar tasdiqlay oladi: 
 
 
 
 
 
 
 
Ma’lumki,  XIX  asrning  ikkinchi  yarmi  va  XX  asr  boshlarida  o‘zbek  tiliga  rus 
tilidan  va  rus  tili  orqali  Yevropa  tillaridan  so‘z  va  terminlar  kirib  kela  boshladi. 
O‘zbek  tili  leksikasidagi  bunday  o‘zgarish  O‘rta  Osiyoning  chor  Rossiyasiga 
qo‘shib  olinishi  natijasida  mamlakat  hayotida  yuz  bergan  siyosiy  va  ijtimoiy-
iqtisodiy  o‘zgarishlar  bilan  bog‘liq  edi.  Asrlar  mobaynida  arab,  fors,tojik  tillari 
o‘zbek tili leksikasining  boyishida o‘z o‘rnini egallab kelgan bo‘lsa, qayd etilgan 
davrdan boshlab bu rolni  rus tili o‘ynay boshladi.Rus tilining o‘zbek tili  leksikasi 
taraqqiyotiga  ta’siri  bu  tildan  faqat  so‘zlar  olishdangina  iborat  bo‘lmay,  lug‘at 
boyligining  oshishiga,  so‘z  yasashning  ayrim  jihatlariga  va  semantik  tizimning 
kyengayishiga ham ta’sir ko‘rsatdi. 
1950-yillarning ikkinchi yarmidan iqtisodiyot terminologiyasi rivojlanishida yangi 
davr boshlandi. Bu davr iqtisod  fani bilimdonlarining  iqtisod fanini tartibga solish 
borasidagi ishlarini kuchaytirish, o‘zbek tili so‘z yasash vositalarining faollashuvi, 
yangi-yangi  terminlar  yasalishi  va  iste’molga  kirib  kelishi  bilan  Xarakterlanadi. 
Albatta, bu rivojlanish jarayonining o‘ziga xos sabablari bor.