Demografik salohiyatning reproduktiv imkoniyatlari Reja

Demografik salohiyatning reproduktiv imkoniyatlari
Reja:

1. 
   Demografiya o’zi nima?
   
2. 
   Demografik salohiyat.
   
3. 
   O’zbekiston va chet davlatlari demografik salohti.
   

Demografiya (qadimgi yunoncha: δῆμος - demos — xalq va γράφω - grafiya) — har yili turli sabablarga koʻra vafot etgan aholi oʻrnini yangidan dunyoga kelgan avlod hisobiga toʻldirib borilishi qonuniyatlarini ijtimoiy-tarixiy sharoitlarga boglik holda oʻrganadigan fan. Demografiyaning paydo boʻlishi asosan 17-asrning 2-yarmidan angliyalik olim J. Graunt (1620— 1674) tadqiqotlari bilan bogʻlikdir. Demografiya terminini 1855 y.da fransuz olimi A. Giyar qoʻllagan. 1882 yil Xalqaro gigiyena va demografiya kongressining Jeneva sessiyasida rasmiy qabul qilingan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida keng tarqaldi. Oʻzbekistonda, asosan 1960 yilardan qoʻllanila boshladi.
Demografiyaning maqsadi muayyan hudud, mamlakat, dunyo aholisi va millatning takror barpo boʻlishi jarayoni va omillarini oʻrganish, muammolarni belgilab, yechimlarni aniqlash va istiqbolini koʻrsatib berishdan iborat. Demografiyaning vazifalari: demografik jarayonlar (tugʻilish, oʻlim, nikoh va ajralish, oilaning demografik xususiyatlari, aholining yosh-jinsiy va oila-viy tarkibi, demografik mayl) va ularning omillarini oʻrganish; demografik bashorat (maʼlum hudud aholisining soni, yosh-jinsiy tarkibi va demografik vaziyati istiqbolini ilmiy asoslangan holda oldindan aniqlash)larni ishlab chiqish; demografik siyosat (aholi siyosatining uzviy qismi boʻlib, uning asosiy maqsadi aholining miqdoriy oʻsishini boshqarishdan iborat) choratadbirlarini ishlab chiqish. Demografik siyosat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning ilmiy asosini tashkil etmogʻi lozim. Shundagina jamiyat har tomonlama muntazam rivojlanib boradi.
Demografik tadqiqot usuli — statistik, tarixiy taqqoslash, haritagrafik, sotsiologik, matematik va mantiqiy fikrlash. Demografiyaning taxliliy metodi statistikadan farq qiladi: unda mavhum fikrlash usulidan keng foydalanish asosida aholi tarkibida kelgusida roʻy beradigan miqdor va sifat oʻzgarishlari ham oʻrganiladi. Shu jihatdan demografik statistika Demografiyaning bir qismidir.
Aholi muayyan ijtimoiy hayot tarziga boʻysunishi tufayli, demografik jarayonlarham muayyan i.ch. usuli va i.ch. munosabatiga bogʻliq boʻladi. Aholi murakkab ijtimoiy va tabiiy rivojlanish mahsuli boʻlib, turli omillar zaminida koʻpayadi. Bu jihatdan Demografiya iqtisod, sotsiologiya, geogr., tibbiyot, tarix fanlari tahlil mavzuiga yaqin boʻlib, ularning yutuqlaridan foydalanadi, ayni vaqtda, ularga muhim maʼlumotlar beradi.
Demografik jarayonlarni oʻrganishda juda koʻp maʼlumotlardan foydalaniladi. Koʻpchilik davlatlarda demografik maʼlumotlar statistika tashkilotlari tomonidan toʻplab boriladi. Ular aholi soni, tarkibi va demografik jarayonlarni aks ettirib oʻz ichiga ushbu masalalarga oid raqamli jadval va diagrammali maʼlumotlar, ilmiy manbalar, sotsiologik-demografik tadqiqotlar natijalarini oladi. Dunyo miqyosida demografik maʼlumotlarni toʻplash BMT boshchiligida tuzilgan dastur asosida oʻtkaziladi.
Demografiya har bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzum aholisining koʻpayishi va rivojlanish qonuniyatlarini alohida-alohida oʻrganadi, chunki har bir ijtimoiyiqtisodiy formatsiyaga xos aholi oʻsish qonuni demografik vaziyatga ham bevosita taʼsir koʻrsatadi. 20-asrning 2-yarmiga qadar Oʻzbekistonda aholining ijtimoiy-iqtisodiy turmush darajasi nisbatan pastligi tufayli aholi oʻrtasida oʻlim yuqori boʻlgan. Garchi tugʻilish yuqori boʻlsa ham aholi juda sekin koʻpaygan. 20-asrning 2-yarmidan Oʻzbekistonda aholi oʻrtasida oʻlim bir oz kamayib, aholining oʻrtacha umr koʻrishi uzaydi. Natijada aholining miqdor va sifat oʻsishi roʻy berdi. Shu davrda Oʻzbekistonda Demografiyaning rivojlanishiga eʼtibor berildi. Demografik tadqiqotlar Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston milliy universiteti Aholishunoslik i.t. lab., demografiya, ijtimoiy geogr. va mintaqaviy iqtisod, sotsiologiya kafedralari, Respublika "Oila" ilmiy-amaliy markazi, Mehnat, aholi bandligi va ijtimoiy muhofazani oʻrganish Respublika ilmiy markazi, Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining iqtisodiyot instituti, Oʻz-bekiston Respublikasi "Ijtimoiy fikr" jamoatchilik markazida olib boriladi.
Oʻzbekistonning demografik taraqqiyoti, uning xususiyatlari, omillari va muammolari I. Mullajonov, R. Ubaydullayeva, M. Qoraxonov, E. Ahmedov, O. Otamirzayev, L. P. Maksakova, A. Soliyev, H. Salimov, A. Qayumov, M. Boʻriyeva, O. A. Ergashev, E. Safarov, O. Saidahmedov, G. Murtazina, Z. X. Rayimjonov, R.K. Ortiqboyev va b. olimlarning i. t.larida keng oʻrganilgan. 1993 yildan Oʻzbekistonda BMTning Aholishunoslik jamgʻarmasi (UNFPA) oʻz faoliyatini boshlagan. Uning faoliyati mintaqa davlatlarini, Qozogʻiston va Ozarbayjonni qamrab oladi. Jamgʻarma aholi salomatligi, ayniqsa, ayollar salomatligini yaxshilash borasida tadbirlarni amalga oshiradi, mamlakatda milliy tashkilotlar, tibbiyot muassasalariga sogʻlom oilani shakllantirish maqsadida keng qam-rovli sotsiologik-demografik tadqiqotlar oʻtkazadi.
Oʻzbekistonning demografik taraqqiyoti, uning xususiyatlari, omillari va muammolari I. Mullajonov, R. Ubaydullayeva, M. Qoraxonov, E. Ahmedov, O. Otamirzayev, L. P. Maksakova, A. Soliyev, H. Salimov, A. Qayumov, M. Boʻriyeva, O. A. Ergashev, E. Safarov, O. Saidahmedov, G. Murtazina, Z. X. Rayimjonov, R.K. Ortiqboyev va b. olimlarning i. t.larida keng oʻrganilgan. 1993 yildan Oʻzbekistonda BMTning Aholishunoslik jamgʻarmasi (UNFPA) oʻz faoliyatini boshlagan. Uning faoliyati mintaqa davlatlarini, Qozogʻiston va Ozarbayjonni qamrab oladi. Jamgʻarma aholi salomatligi, ayniqsa, ayollar salomatligini yaxshilash borasida tadbirlarni amalga oshiradi, mamlakatda milliy tashkilotlar, tibbiyot muassasalariga sogʻlom oilani shakllantirish maqsadida keng qam-rovli sotsiologik-demografik tadqiqotlar oʻtkazadi.
Aholining hozirgi yosh tarkibi, ya'ni mehnatga layoqatli yoshdagi aholining yuqori ulushi va faol reproduktiv yoshdagi ayollar salmog'i hali ham yuqori, lekin kamayib borayotgani iqtisodiy va demografik rivojlanish uchun qo'shimcha imkoniyatlar yaratadi. Aynan yaqin 2-3 yil ichida tug‘ilish darajasini oshirish va bolali oilalarni qo‘llab-quvvatlash, ota-onalarning kasbiy burchlarini farzand tarbiyasi bilan uyg‘unlashtirish uchun shart-sharoit yaratishga qaratilgan qo‘shimcha chora-tadbirlar maksimal samara berishi mumkin. Kelajakda har yili siz o'zgarishlarga erishish uchun ko'proq va ko'proq harakat qilishingiz kerak bo'ladi. 10 yildan keyin juda kech bo'ladi. Aholining hozirgi qisqarishini to'liq qoplash tug'ilishning umumiy koeffitsientini deyarli 2 barobar oshirishni talab qiladi, bu haqiqatga to'g'ri kelmaydi.
Qo'shimcha chora-tadbirlarning potentsiali ikkinchi va keyingi tug'ilishlar uchun ayniqsa muhimdir. Ayollar yaqin uch yilda ikkinchi farzandni tug'ish ehtimolini 1,4 barobar, uchinchidan 1,66 baravar yuqori deb hisoblamoqda, agar mavjud bo'lganlarga qo'shimcha ravishda oilalarga yordam berish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar mavjud bo'lsa. Shuni ham hisobga olish kerakki, ikki va uch farzandli oilalarda o'sganlar faol reproduktiv yoshda, bu ularning ikkinchi, uchinchi va keyingi farzand ko'rish ehtimolini sezilarli darajada oshiradi. Agar yosh avlod uchun bolalarning tug'ilishi va tarbiyasi uchun yaxshiroq sharoitlar yaratilmasa, bir necha o'n yilliklar ichida Rossiyaning tub aholisi qo'shni davlatlardan migratsiya oqimi bilan almashtirilishi mumkin. Mamlakatning "mahalliy" aholisining ulushi doimiy ravishda pasayishda davom etadi. Bunday stsenariy shu asrning o'rtalariga kelib Rossiya aholisining muhim qismini migrantlar va ularning avlodlari bo'lishiga olib keladi. Demografik tiklanishning tarixiy imkoniyati qo'ldan boy beriladi.
Demografik tafovutni bartaraf etish uchun demografik va oilaviy siyosatning yangilangan davlat strategiyasi zarur. Oila siyosati oilalarning istalgan sonli farzandli bo'lishi uchun to'siqlarni kamaytirishga qaratilishi kerak, ularning eng kattasi, ko'p yillik tadqiqotlarga ko'ra, moddiy va uy-joy qiyinchiliklari va kelajakka noaniqlikdir. Oilaviy tanglik darajasini - iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan tubdan pasaytirishga erishish kerak. Federal darajada oilada bir nechta bolalar tug'ilishi va tarbiyalanishi uchun ijtimoiy kafolatlar va iqtisodiy imkoniyatlar tizimini shakllantirish kerak. Katta oila eng muhim ijtimoiy qadriyatga - kerakli ijtimoiy me'yorga aylanishi kerak. Shu bilan birga, yosh oilalarni qo'llab-quvvatlash, oilada birinchi farzandning erta paydo bo'lishini rag'batlantirish va tug'ilish orasidagi vaqtni qisqartirish zarurligini unutmasligimiz kerak.
Davlat ish beruvchilar bilan birgalikda yosh avlodning bir vaqtning o'zida ikkita muammoni - ko'proq farzand tug'ilishi va kasbiy ish bilan ta'minlanishi, ota-onalik mas'uliyati va birinchi navbatda ayollar uchun muhim bo'lgan kasbni uyg'unlashtirishi uchun sharoit yaratishi kerak. . Shu munosabat bilan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarni parvarish qilish bo‘yicha xizmatlar tizimini rivojlantirish alohida davlat vazifasi sifatida alohida ta’kidlanishi lozim. Sog'liqni saqlash sohasida mehnatga layoqatli aholi, birinchi navbatda, erkaklar o'limini tubdan kamaytirish, bolalar va yoshlar salomatligini saqlash, keksa avlod vakillarining faol uzoq umr ko'rishini ta'minlash asosiy maqsadlar bo'lishi kerak. Migratsiya siyosatida asosiy sa’y-harakatlarni, birinchi navbatda, xorijda yashayotgan vatandoshlar hisobidan inson salohiyatining o‘sishini ta’minlaydigan migratsiya oqimini shakllantirishga qaratish lozim. "Demografik chuqur" oqibatlarini yumshatish va bartaraf etish uchun demografik rivojlanishning optimistik stsenariysini ishlab chiqish kerak, bu esa kelajakda aholi sonining 154-156 million kishigacha o'sishini ta'minlash imkonini beradi. 2050 yilgacha.
Ushbu stsenariylardan biri sifatida har yili migratsiyaning 300 ming kishiga ko'payishi nazarda tutilgan variantni ko'rib chiqish mumkin. 2018 va 2025 yillarga qadar erishiladi quyiHozirgi vaziyatda bunday optimistik stsenariyni amalga oshirish qiyin ko'rinadi. Uni amalga oshirish uchun kelgusi 5 yil ichida (2018 yilgacha) Rossiyada kamida 9 million 420 ming bola, 2025 yilga kelib esa taxminan 22 million 730 ming bola tug'ilishi kerak. Bu Demografik siyosat konsepsiyasining joriy maqsadlaridan mos ravishda 980 ming bola va 2 million 325 ming bola ko‘pdir. Shu bilan birga, Konsepsiya parametrlariga nisbatan o‘limni mutlaq ko‘rinishda 2018 yilgacha 2,1 million kishiga, 2025 yilgacha esa kamida 5,76 million kishiga kamaytirishga erishish zarur. Ko‘rinib turibdiki, bolali oilalarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar, aholi, birinchi navbatda, mehnatga layoqatli yoshdagi erkaklar o‘limini kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar belgilangan maqsadlarga munosib ko‘rilgan taqdirdagina optimistik stsenariyga erishish mumkin. Shu bilan birga, tug'ilish va o'lim ko'rsatkichlarini mutlaq ko'rinishda belgilash Rossiya Federatsiyasining ta'sis sub'ektlari darajasida demografik vaziyatning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ularga erishish uchun aniq harakatlarni ishlab chiqishga imkon beradi. Yevropaning demografik jihatdan muvaffaqiyatli mamlakatlar tajribasi va Rossiyaning so‘nggi tajribasi shuni ko‘rsatdiki, nisbatan qisqa vaqt ichida tug‘ilishni ko‘paytirish va o‘limni kamaytirishda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Masalan, 1994-2010 yillarda Frantsiyada bolali oilalarni qo'llab-quvvatlash bo'yicha samarali chora-tadbirlar tufayli. 1999-2010 yillarda Shvetsiyada tug'ilishning umumiy koeffitsientini har bir ayolga 1,6 dan 2,07 bolaga ko'tarish va aholini almashtirish darajasiga erishishga muvaffaq bo'ldi. - har bir ayolga 1,5 dan 1,98 gacha bola.