Dehqonchilik xaritalarini loyihalash va tuzish bitiruv malakaviy ishi

Qishloq xo`jaligini xaritaga olish xususiyatlari, qishloq xo`jaligi xaritalarining tasnifi

Qishloq xo'jaligi iqtisodiyotning eng qadimgi tarmoqlaridan biri. U iqtisodiyotning tarmog'i sifatida aholining qishloq xo'jaligi mahsulotlariga, sanoatning, ayniqsa yengil va oziq - ovqat sanoatining xomashyoga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi . Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farq qilib, qishloq xo'jaligi, joyning agroiqlimiy resurslari (yorug'lik, namlik va tuproq) bilan chambarchas bog'liq, shuningdek, yer qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishda asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. Qishloq xo'jaligi tarmoqlarining joylashuvi va rivojlanishga joyning tabiiy sharoiti (asosan, relyefi va iqlimi) va resurslari (yer, suv, hayvonot dunyosi va o'simliklari), ijtimoiy-iqtisodiy, transport, ekologik va boshqa omillar bevosita ta'sir ko'rsatadi. Qishloq xo'jaligining asosiy tarmoqlari-dehqonchilik va chorvachilik hisoblanadi Ular ham o'z navbatida bir qadar kichikroq tarmoqlarga bo'linadi (dehqonchilikda-dalachilik, sabzavotchilik, polizchilik, bog'dorchilik, o'rmon xo'jaligi va boshqalar; chorvachilikda-qoramolchilik, qo'ychilik, yilqichilik, parrandachilik, asalarichilik, pillachilik va boshqalar).

Qishloq xo'jaligining yuqoridagi xususiyatlari va avvalambor uni juda katta maydonlarda va hududiy xilma - xil sharoitlarda olib borilishi, shuningdek, fazoviy bo'linib joylashuvi, tabiiy sharoitlarga to'g'ridan - to'g'ri bog'liqligi, asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida yerdan foydalanish boshqarishni va rejalashtirishni oʻziga xos usullarini(metodlarini) talab qiladi.
Boshqarish va rejalashtirish instrumentlari qatorida muhim o'rinlardan biriga qishloq xo'jaligi xaritalari va atlaslari ko'rsatiladi. Bu kartografik asarlarni keng imkoniyatlari bilan tushuntiriladi. Axborotni (informatsiyani) boshqa manbalariga qaraganda ular ancha ko'rgazmali, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini aniq fazoviy-hududiy joylashuvini, holatini va olib borish sharoitlarini ko'rsatadilar, ular ushbu tarmoqning o'ziga xos xususiyatlarini, unda kechadigan hodisa va jarayonlarni o'zaro bog'liqliklarini va o'zaro harakatini aniqlashga imkon beradi. Shuningdek, uni rivojlanish qonuniyatlarini va uzoq muddatli istiqbolli yo'nalishlarini baholash, uni umumiy va muttasil oʻsishini ta'minlaydigan davlat tadbirlarini rejalashtirishga imkon beradi. Shu bilan birga, xarita va atlaslar qishloq xo'jaligi yutuqlarini tashviqot va targ'ibot qilish, ilg'or tajribalarini keng yoyishning ajoyib vositasidir. Shuning uchun qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini geografik tadqiqotlarida (yer fondi va undan foydalanish hamda xaritaga olish, qishloq xo'jaligi ekinlarining tarqalishi, agroiqtisodiy tarmoqlari va ularning korxonalarini hududiy tashkil etish, rivojlantirish, mamlakatlar va rayonlar qishloq xo'jaligini majmuali oʻrganish va bashorat qilish, tabiiy sharoit va resurslarni qishloq xo'jaligi nuqtai-nazaridan baholash va b.) ularga katta o'rin ajratiladi.
Qishloq xo'jaligini xaritaga olish ijtimoiy-iqtisodiy kartografiyani ancha rivojlangan tarmoqlari qatoriga kiradi. Qishloq xo'jaligini xaritaga olishni quyidagi asosiy yo'nalishlari mavjud: qishloq xo'jaligi rivojlanishini sharoit xaritalari; qishloq xo'jaligini moddiy-texnik bazasi va mehnat resurslari xaritalari; qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini tarmoq xaritalari (dehqonchilik va chorvachilik); qishloq xoʻjaligiga umumiy tavsif beruvchi xaritalar.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini yirik tarmoqlarini tavsiflovchi xaritalar bilan bir qatorda , masalan don ishlab chiqarish, alohida ekin turlari bo'yicha u yoki bu ko'rsatkichlarni tasvirlovchi tor sohaviy xaritalar ham tuziladi. Umumqishloq xo'jalik xaritalari ham tuziladi. Qishloq xo'jaligi, shuningdek, umumiqtisodiy xaritalarda, kompleks va sohaviy atlaslarda tasvirlanadi. Qishloq xoʻjaligini xaritaga olishda voqea va hodisalarni mavzuli xaritalarda tasvirlovchi barcha kartografik tasvirlash usullari amalda qo'llaniladi. Masalan, qishloq xo'jaligini ixtisoslashuvi sifatli fon (rang) va areallar bilan ko'rsatiladi, xoʻjaliklari joylashuvi–belgilar usuli va areallar bilan, ekin maydonlarini tarqalishi va chorva mollarini soni-nuqtalar usuli bilan tasvirlanadi. Kartodiagrammalar va kartogrammalar usuli katta hududlarda tarqoq, keng joyga (maydonlarga) tarqalgan hodisalarni xaritaga olish uchun, ayniqsa keng foydalaniladi. Qishloq xo'jaligi ekinlari mahsulotlarini yetishtirish va hayvonlarni ko'paytirish, shuningdek, mahsulotni dastlabki qayta ishlash bilan shug'ullanadigan iqtisodiyot tarmog'i hisoblanadi. Qishloq xo'jaligi xaritalarini alohida guruhini yer turlari va yerlardan foydalanish xaritalari tashkil etadi. Yer turlari xaritalarida qishloq xo'jaligi yerlari (haydaladigan yerlar, pichanzorlar, yaylovlar, ekilmay yotgan bo'z yerlar, ko'p yillik daraxtzorlar), o'rmonlar, botqoqliklar, imorat solib obod qilingan hududlar va boshqalar davlat yer hisobi tasnifida (klassifikatsiyasida) qabul qilingan toifalari bo'yicha tasvirlanadi. Mayda masshtabli xaritalarda yerlarni turlari bo'yicha taqsimlanishi va ularga aloqador (mansub, oid) ashyolar kartodiagramma va kartogramma bilan ko'rsatiladi, yirik masshtabli xaritalarda esa ular sifatli fon usuli bilan ko'rsatiladi. Yer turlari kartodiagrammasi, odatda yuz foizlik rangli boʻlinishdagi kvadratlarda tuziladi, bitta rangli (oq - qora) xaritada esa shtrixovka bilan yoki bo'linishlarga mos yer turlari nomlarini boshlangich harflarini yozish bilan tuziladi. Yirik masshtabli xaritalarda sifatli fon usulida yer turlarini faktik (haqiqiy) joylanishi, ularni holati-botqoqlanganligi, butazorlarga aylanganligi, toshloqlanganligi, tuproqlarni yemirilganligi (yuvilib ketilganligi, nuraganligi) va h.k. tasvirlanadi. Ushbu xaritalarni tabiiy sharoit xaritalari (gipsometrik, gidrografik, o'simlik, tuproq va b.) bilan taqqoslash oson va yer turlarini hududiy tarkiblarini tabiiy landshaft bilan: relyef bilan gidrografik to'r bilan o'simlik qoplami bilan tuproqlar bilan aloqasini aniqlash oson. Yer turlari xaritalari ko'pchilik qishloq xo'jaligi xaritalari, masalan, yerlardan qishloq xo'jalik maqsadlarida foydalanish, alohida ekinlarni va mol turlarini joylanishi va h.k. uchun bazaviy hisoblanadi.
Qishloq xo'jaligi korxonalarining ishlab chiqarish tiplari asosida hududlarni (tumanlarni, viloyatlarni yoki boshqa hududiy birliklarni) qishloq xo'jaligini rayonlashtirish xaritalari tuziladi, qishloq xo'jaligini ixtisoslashuv zonalari (mintaqalari) ajratiladi. Korxonalarni va qishloq xo'jaligi rayonlarining tiplarini aniqlash uchun quyidagi matematik-kartografik modellashtirish usullaridan: faktorli (omilli) va komponentli tahlil, taksonomik usullardan foydalaniladi. Qishloq xo'jaligi xaritalarini tuzish uchun asosiy manbalar bo'lib statistik hisob-kitob ma'lumotlari, yer tuzishga oid kartografik materiallar hisoblanadi. Yer turlari xaritalarini tuzishda-o'rmonchilikka oid kartografik materiallar va har xil masshtabdagi topografik xaritalar, yer turlari tiplarini ancha aniq ajratishga imkon beradigan aerokosmik syomka materiallaridan foydalaniladi . Shuningdek, alohida xaritalar uchun dala tadqiqotlari, tuproq syomka materiallari va boshqalar jalb etiladi. Tayanch (asosiy) tipik xo'jaliklar xaritalari qishloq xo'jaligi tarmoqlarining o'zaro aloqalarini aniqlashga, qator holatlarda tadqiqot natijalarini xaritaga olinayotgan barcha hududga tarqatishga (joriy etishga) imkon beradi. Dala tadqiqotlari materiallari yerlardan foydalanish tiplarini ajratish va ularni ijtimoiy va tabiiy sharoitlar bilan aloqalarini ko'rsatish uchun qo'llaniladi . Yirik masshtabli xaritalar uchun geografik asos sifatida qishloq xo'jaligi korxonalarining yerlardan foydalanish chegaralari va markazlari tushirilgan adresli (manzilli) xaritalar xizmat qiladi . Regional nuqtali xaritalar va kartogrammalarni tuzishda yerlar dan foydalanish toʻriga (xo'jaliklar, tumanlar) qo'shimcha qilib ko'pincha zarur umumlashtirish bilan qishloq xo'jaligiga tegishli yer turlarining konturlari tushiriladi. Qishloq xo'jaligi xaritalarida generalizatsiya hodisalarni tasvirlashda sifatli usulni qo'llaganda konturlarni va ularni sifat tavsiflarini umumlashtirishga olib keladi, kartodiagrammalar, kartogramma va nuqtalar usulidan foydalanganda-miqdor tavsiflarini umumlashtirishga (pog'onalarning sonini qisqartirish, nuqta og'irligini orttirishga) olib keladi.