|
3. Begona o’tlarning ko’payishi va tarqalishi
Begona o’tlarga qarshi kurashda avvalo ularning ko’payishi, tarqalishi, yani dalalarni
ifloslantiruvchi manbalarini aniqlash katta ahamiyatga ega.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
29
Bir yillik va ikki yillik begona o’tlar asosan urug’lari bilan ko’payadi. Ko’p yillik
begona (g’umay, ajiriq, qamish, salomalaykum, qo’ypechak, yantoq, kakra kabi) o’tlar
urug’lari va vegetativ organlari poya bulaklari, bachki ildizi va ildiz poyalaridan ham
ko’payadi. Begona o’tlarning urug’lari shamol, suv, go’ng, hayvonlar, qushlar va urug’lik
bilan tarqaladi. Qamish, ilon o’t, oq bosh, bo’z tikan, qushqo’nmas va boshqalarning urug’lari
asosan shamol yordamida tarqaladi, chunki ularning urug’larida turli moslamalar
(zontiksimon, parashyutsimon uchmalar, qanotchalar va boshqalar) bor. Ular shu moslamalari
yordamida havoga bemalol ko’tariladi va havo oqimi, shamolning yo’nalishi bo’yicha uchib
yuradi.
Shuvoq, quytikan, sho’ra kabi begona o’tlar o’suv davrining oxirida kuzda yumaloq
shar shakliga kiradi va ildiz bug’zidan uziladi, natijada, ular shamol yordamida keng dalalar
buylab yumalab yurib yo’l-yo’lakay urug’ini to’kib ketadi.
A.Juraqulov (1987) malumotlariga ko’ra, begona o’tlar shamol yordamida eng ko’p
oktyabr va noyabr oyilarida tarqalishi kuzatilgan.
G’umay, quypechak, oq sho’ra, yovvoyi gultojixo’roz, itqo’noq, kurmak va
boshqalarning urug’lari ekinlar sug’oriladigan suvda oqib keladi va tarqaladi. Bir m
3
ariq
suvida 100 tagacha kurmak va itqunoq urug’i oqib kelishi aniqlangan. Jizzax viloyati,
Paxtakor tumani Paxtakor xo’jaligida A.Juraqulov (1987 y) malumotlariga ko’ra, 1 m
3
suvda
26 ta gacha begona o’tlar urug’i oqib kelishi aniqlangan. Qo’ytikan, g’o’zatikan, yovvoyi
sabzi kabi begona o’tlarning urug’larini ilashuvchi moslamalari bo’lib, ular hayvonlar juniga
yoki oyoqlariga, odamlar kiyimiga ilashib yoki yopishib o’z o’zidan tarqaladi. Qora va qizil
ituzum chug’urchuqlar yordamida tarqaladi. G’alla ekinlari orasidagi begona o’tlar esa,
urug’ni yaxshi tozalanmasligi natijasida tarqaladi.
Ko’pincha begona o’tlar dalalarga solingan, ayniqsa, chirimagan go’ng bilan tarqaladi.
Go’ngda begona o’tlar urug’i qattiq po’stli bo’lib hayvonlarning meda ichagidan o’tganda
ham hayotchanligini yo’qotmaydi va go’ng bilan dalaga qaytadi.
Zarpechak ko’pincha yantoqda tekinxo’rlik qiladi shuning uchun ham yantoqli
joylarda boqilgan qo’y va echkilarning go’ngini beda, poliz, sabzavot ekinlari ekiladigan
yerlarga solish ana shu ekinlarni zarpechak bosishga olib keladi.
Ajiriq, g’umay qamish kabi begona o’tlarning ildizpoyalarining qishloq xo’jalik
mashinalarining ishchi organlariga ilashib tarqalishi ham mumkin. Ana shu o’tlar bor joylarda
diskli boronalarda boronalash ildiz poyalarini mayda bo’laklarga bo’linishi va bir qancha,
yangi o’simliklar paydo bo’lishiga olib keladi. Begona o’tlarning biologik xususiyatlarini,
ko’payishi va tarqalishi har tomonlama puxta o’rganish ularga qarshi kurash choralarini
samarali o’tkazishga yordam beradi.
Begona o’tlar qishloq xo’jaligiga katta zarar keltirib, u ekinlar hosili va sifatini
pasaytiradi, mahsulot yetishtirish sarf-xarajatlarini oshirib yuboradi. Begona o’tlar tuproq
unumdorligini pasaytiradi, uni qurib qolishiga sabab bo’lib, qishloq xo’jalik ishlarini
mexanizasiyalashtirishni qiyinlashtirib, sug’orish tarmoqlarini ifloslantiradi. Begona o’tlar
serurug’, urug’lari ko’p yillar unuvchanligini yo’qotmasligi, turli yo’llar bilan ko’plab
tarqalish xususiyati xos bo’lib, ularga qarshi samarali kurashish chora-tadbirlarini ishlab
chiqishda, eng avvalo ularni ko’payish va tarqalish xususiyatlarini bilish kerak.
AQLIY HUJUM.
Bevosita jamo bo’lib, “fikirlar hujumi”ni olib borish. Bu uslubdan maqsad-mumkin
qadar katta miqdordagi g’oyalarni yig’ish, talabalarni ayni bir xil fikirlashdan holi qilish,
ijodiy vazifalarni echish jarayonida dastlab paydo bo’lgan fikirlarni engishdir.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
30
1. Begona o’tlar nima deb qanday o’simliklarga aytiladi?
2. Begona o’tlarning dehqonchilikdagi zararini ayting?
3. Begona o’tlar inson va hayvonlarga qanday zararli ta’sir ko’rsatadi?
4. Begona o’tlarning biologik xususiyatlari deganda nima tushuniladi?
5. Begona o’tlarning ko’payish xususiyatlari qanday?
Do'stlaringiz bilan baham: |
