Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

 
2. Tuproqdagi  suvning shakllari 
Tuproq  namligining  asosiy  manbai  atmosfera  yog’in-sochinlari,  sug’orish  va  sizot 
suvlaridir. 
 
Atmosfera  yog’in-sochinlari,  qatlamdagi  suvning  millimetrlab  o’lchanadigan 
qalinligiga qarab aniqlanadi. 
 
Atmosfera yog’in sochinlari O’rta Osiyo respublikalarida bir xil emas, bu asosan tog’ 
tizmalarining  joylashish  tizimiga  bog’liq.  Shamolga  turlicha  bardosh  beruvchi  tog’  yon 
bag’irlari  ham  namni  turlicha  qabul  qiladi.  Nam  shamollar  –  bu  g’arbiy  va  janubiy-g’arbiy 
tomonga qaragan yon bag’irlar, boshqa tomondagilarga qaraganda yog’in suvi bilan ko’proq 
taminlanadi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

15 
 
 
O’rta  Osiyo  sharoitida  yog’inning  ko’pi  (50%  bahorda,  undan  kamrog’i  30-35% 
gacha) qishda, undan ham kami kuzda tushadi. 
 
Yozda  yog’ingarchilik  deyarli  bo’lmaydi.  Kech  kuz,  qish  va  erta  bahorda 
yog’ingarchilik  ko’p  bo’ladigan  rayonlarda  yog’in-sochin  hisobiga  tuproqda  nam  tuplash 
mumkin, bunday yerlarda urug’ni tuproqning tabiiy namiga undirib olsa bo’ladi. Oktyabrdan 
to  aprelgacha  150-200  mm  atrofida  yog’in  tushadigan  rayonlarda  yerni  qo’shimcha 
sug’orilmaslik ham mumkin. 
 
O’rta Osiyoning sug’oriladigan mintaqalarida asosiy suv manbai daryolar hisoblanadi. 
O’zbekistonning Sirdaryo, Amudaryo, Norin, Qoradaryo, Chirchik, Zarafshon, Qashqadaryo, 
Surxandaryo va boshqa daryolar suvi taminlaydi. Bu daryolar suvning paydo bo’lishiga qarab 
(V.I.Shuls fikricha) to’rt tipga: muzlikli, qor muzlikli, qorli, qor-yomg’irli tipga bo’linadi. 
 
Baland tog’lardan oqib tushadigan O’rta Osiyo daryolari yuqoridan oqib tushib butun 
vodiyni suv bilan taminlaydi. Ekinlar daryo suvlari bilan sug’orilganda tuproq unumdorligini 
oshiradigan juda ko’p loyqa chukindilar oqib keladi. 
 
Sizot  suvlari  ham  tuproqda    nam  zaxirasini  to’ldiruvchi  manbalardan  hisoblanadi. 
Dunyo bo’yicha sug’oriladigan maydonlarning 12 % sizot suvlari bilan sug’oriladi. 
 
O’zbekistonda sizot suvlari bilan 400 ming gektarga yaqin yerni sug’orish imkoniyati 
bor (R.Alimov).   
Professor L.P.Rozov tabiatdagi har qanday tuproqda malum miqdorda suv  bo’ladi deb 
yezgan  edi.  Agar  nam  tuproq  100-110
0
  gacha  qizdirilsa,  bir  necha  vaqtdan  keyin  suv 
bug’lanib  ketadi,  100-110
0 
da  quritilgan  bunday  tuproq  shartli  ravishda  absolyut  quruq 
tuproq  deb  ataladi,  shuningdek,  agar  qizdirish  davom  ettirilsa,  u  yana  og’irligini  yo’qota 
boradi, yani suv ajralib chiqadi va oxirgi qism suv tuproq chug’ holatiga kelganda, yani 500
0 
gacha qizdirilganda ajralib chiqadi. 
 
Bundan malumki, tuproqda suvning ikki shakli (holati) bor, «fizikaviy birikkan» suv, 
u 100
0 
 da bug’lanadi  va  ikkinchisi «kimyoviy birikkan» suv, u 100
0 
da bug’lanmaydi. Bu 
suv, asosan, kristallizasion va gidratasion suvdan iborat.  
 
Shunday qilib, tuproqda fizikaviy va kimyoviy holatda birikkan suv bo’ladi.