Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

3. Ilmiy tekshirish ishlarining qisqacha tarixi. Har bir fanni o’rganishda uning tarixi 
bilan tanishish muhimdir. Chunki tarixsiz fanning o’zi ham bo’lmaydi. 
Inson fikrlay boshlagandan buyon o’simliklarni tashqi muhit o’zgarishiga qarab uning 
holati  o’zgarishini  kuzatgan.  Masalan:  tuproqni  ishlash,  sug’orish,  o’g’itlash  va  boshqa 
omillar ekinlarning holatini o’zgartirib, hosildorlikka va uning sifatiga ta’sir ko’rsatadi. 
Inson o’simliklarni o’stira  boshlagandan  buyon kuzatish  natijasida tajribasini  boyitib 
borgan.  Xalqlar  tajribasi  –  qishloq  xo’jalik  ishlab    chiqarishining  asosiy    bilim    manbai 
bo’lgan. 
Ilmiy  tekshirish  asoslari  fani  ishlab  chiqarishning  rivojlanishi  natijasida  turli 
mamlakatlarda  turli  vaqtlarda  ruyobga  kelgan.  XVIII  asrning  oxiri  XIX  asrning  boshlariga 
kelib  ilmiy  agronomiya  (ziroatshunoslik)  shakllandi.  Tajribalar  o’tkazish  yo’llari  bilan 
o’simliklarning  oziqlanish  qonunlari  ishlab  chiqildi.  Ilmiy  agronomiyaning  bir  tarmog’i 
sifatida  tadqiqot  ishlari  ham  rivojlandi.  So’ngroq  tajribalarning  o’zi  insonni  qoniqtirmay 
qo’ydi, uning talabi asosida chuqur ilmiy ishlarni rivojlantirishga ehtiyoj tug’ildi va shu bilan 
birga  maxsus  shug’ullanuvchi  kishilar  bo’lishini  talab  etdi.  Qishloq  xo’jalik  tajribalari 
ekinlarning  hosildorligini  oshirishga,  sifatini  yaxshilashga  qaratilgan.  Buning  uchun  esa 
tuproq  unumdorligini  oshirish  zarur  bo’lib,  tajriba  o’tkazuvchilar  aniq  fanlardan  kimyo, 
fizika, biologiya va boshqa fanlarning qonunlarini va yutuqlarini amalda qo’llay boshladilar. 
Shunday  qilib,  mamlakatimizda  va  chet  davlatlarda  ilmiy  agronomiya  mustaqil  fan 
sifatida  shakllanishiga  shart-sharoitlar  yaratildi.  Asta  sekinlik  bilan  agronomik  tajribalar, 
tajriba  maydonlari,  so’ngroq  uchastka,  tajriba  stansiyalari,  ilmiy  tekshirish  institutlari  va 
qishloq  xo’jalik  akademiyalari  vujudga  keldi.  Ayniqsa,  bu  jarayon  iqtisodiy  rivojlangan 
mamlakatlarda  kuchli  avj  olib,  Fransiya,  Germaniya,  Angliya,  AQShda  tajriba  ishlari  keng 
ko’lamda rivojlangan. 
G’arbiy Yevropada agronomik tadqiqotlar o’tkazish  fransuz olimi J.B.Busengo nomi 
bilan bog’liq. U 1834 yildan vegetasion va dala tajribalarini o’tkaza boshladi. Olim o’simlik 
to’g’risidagi fikrni o’zidan qidirish lozimligini ta’kidlagan edi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

75 
 
1818  yilda  birinchi  bo’lib  dukkakli  o’simliklar  havodan  azotni  o’zlashtirib, 
tuganaklariga azotni to’plashini aytib o’tadi va mana shu N moddasini laboratoriya sharoitida 
Keldalye apparatida aniqlashni ixtiro qiladi. Hozirga qadar bu bizda qo’llanilab kelinmoqda. 
1852  yilda Germaniyaning  Mankeri  shahrida  birinchi tajriba stansiyasi tashkil  etildi. 
1878  yilda  Gelle  universitetida  o’g’itlar  bilan  ko’p  yillik  tajribalar  boshlanib,  uzoq  yillar 
mobaynida davom etgan. 
XIX  asrning  so’nggi  yillarida  Yevropaning  boshqa  joylarida,  shuningdek,  AQShda 
tajriba stansiyalari vujudga keldi. 
Rossiyada dastlabki tadqiqot ishlari rus akademigi M.V.Lomonosov tomonidan tashkil 
qilindi. Lomonosov - «1000 ta mulohazadan bitta tajriba afzal» degan edi  va u ko’pchilikni 
tajriba  o’tkazishga  chaqiradi.  Ammo  Rossiyada  o’sha  paytdagi  krepostnoy  tuzum  tajriba 
ishlariga to’sqinlik qiladi. 
1821  yilda  Butirda  tajriba  stansiyasi  tashkil  etildi  va  unda  almashlab  ekish  hamda 
mashina qurollarini sinash bo’yicha tajribalar o’tkazilgan. 
1865  yilda  Poltava  shahrida  birinchi  tajriba  stansiyasi  tashkil  etildi.  O’sha  yili 
Timiryazev  nomidagi qishloq  xo’jalik akademiyasi ochildi. U  fan  markazi  bo’ldi. Dastlabki 
dala tajribalarni D.N.Mendeleyev tuzgan uslubda Timiryazev o’tkazgan. U keyinroq birinchi 
vegetasion uychasini qurdi. 
Ilmiy  agronomiyaning  rivojlanishi  N.Engelgard  nomi  bilan  bog’liq.  U  1871  yilda 
birinchi  marta  fosforitni  o’g’it  sifatida  qo’llashni  taklif  etdi.  So’ngroq  Smolenskiyda 
Engelgard nomidagi tajriba stansiyasi tashkil etildi. 
I.A.Stebut  dala  tajribalarini  o’tkazishning  dastlabki  targ’ibotchi  bo’lib,  u  TSXA 
dehqonchilik  kafedrasining  mudiri  bo’lgan.  Stebut  Timiryazev  bilan  tajriba  teplisasini 
qurishni tashkil etgan, keyinchalik D.N.Pryanishnikovga berilgan. 
1891 yildan boshlab Rossiyada ko’pgina tajriba stansiyalari qurila boshlandi. 
N.A.Kostichev rejali ilmiy tekshirish tashkilotlarini vujudga keltirdi. 
1896  yilda  D.N.Pryanishnikov  TSXAda  birinchi  agrokimyo  tajriba  stansiyasini 
tuzishga  rahbarlik  qildi.  O’simliklarni  oziqlanishi  bo’yicha  (mineral  o’g’itlar  bilan)  muhim 
tajribalar qo’yilib, muammolar yechila boshlandi. 
A.G.Doyarenko ushbu fanni birinchi bo’lib 1906 yilda TSXA da o’qiydi va buni 1907 
yilda qishloq xo’jalik xodimlarining ilg’orlar syezdida hamda    dala tajriba ishlari xususida 
o’tkazilgan syezdda shu fanni o’qitishni tavsiya etadi. So’ngra bu fan hamma qishloq xo’jalik 
institutlarida o’qitila boshlandi. 
1900-1903  yillarda  ko’pgina  tajriba  stansiyalari  qurildi,  shuningdek  O’zbekistonda 
1903  yillarda  bir  qancha  tayanch  nuqtalar  va  stansiyalar  qurildi.  Asosan  tajriba  ishlarining 
rivojlanishi oktyabr inqilobidan keyin bo’ldi. 1923 yilda N.I.Vavilov boshchiligida Markaziy 
davlat instituti tashkil etildi. Bir yildan so’ng u Butinittifoq o’simlikshunoslik ilmiy tekshirish 
institutiga (VIR) aylantirildi. 
1929  yilda  VASXNIL  (Butunittifoq  qishloq  xo’jalik  fanlar  akademiyasi)  tashkil 
qilindi.  Unga  birinchi  prezident  qilib  N.I.Vavilov  saylandi.  Bu  akademiya  mamlakatdagi 
hamma ilmiy tekshirish institutlari ustidan rahbarlik qilgan. 
PAXTAChILIK 
Toshkent  yaqinida  dastlabki  Paxtachilik  firmasi,  keyinroq  esa  paxta  tajriba  dalasi 
tashkil  etildi.  1884  yildan  boshlab  Turkistonda  ko’plab  Amerika  paxtasi  ekila  boshladi  va 
hosildorlik bo’yicha esa bu navlar birinchi o’ringa ko’tarildi. 
Rossiya  hukumati  o’lkada  bir  qancha  tadbirlarni  ishlab  chiqdi.  Shulardan  biri  1890 
yillarda  tashkil  etilgan  Paxta  ishlari  bo’yicha  Departamenti  (PID)dir.  PID  o’lkada  qishloq 
xo’jaligida  paxtaning  tutgan  o’rniga  nihoyatda  katta  e’tibor  berdi,  shuning  uchun  ham  bu 
yerda  tabiiy  sharoitni,  paxta  yetishtirishni  ilmiy  jihatdan  kuzatishga  alohida  e’tibor  qaratdi. 
1890  yilda  o’lkaga  kelgan  V.I.Masalskiy  o’zining  «O’rta  Osiyoda  paxta  ishi»  nomli  ilmiy 
ishida Turkiston paxtasiga birinchi bor keng, batafsil tavsif bergan. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

76 
 
Turkiston  o’lkasida  o’ziga  xos  iqlim,  tabiiy  sharoitlar  bu  ekin  ekish  xususiyatlarini 
batafsil o’rganishni talab qila  boshladi. Shu  maqsadda 1897  yilda Ashxabot shahrida tajriba 
maydoni tashkil etildi, keyingi yillarda esa Farg’ona va Samarqand shaharlarida ham shunday 
maydonlar tashkil etildi. 
Andijon  shahrida  tashkil  etilgan  tajriba  maydoni  Farg’ona  vodiysidagi  birinchi 
maydon  bo’lib,  u  1900  yildan  o’z  ishini  boshladi.  Xuddi  shu  yillarda  Toshkent  yaqinida 
Turkiston qishloq xo’jalik tajriba stansiyasi tashkil etildi. Ularning maqsadi – paxta egalarini 
paxtaning  yangi  navlari  bilan tanishtirish, g’o’zaga  ishlov  berishning  yangi usullarini  ishlab 
chiqishdan iborat edi. 
Paxtachilikni  yuksaltirish, paxta hosildorligini oshirish, sifatli  xom-ashyo  yetishtirish 
ko’p jihatdan urug’chilikka bog’liqligi va shu sohada olib boriladigan ilmiy tekshirish ishlari, 
ularning  natijalariga  bog’liqligini  e’tiborga  olib,  1920-1926  yillarda  Turkiston  seleksiya 
stansiyasi, Oqqovoq tajriba zavodi tashkil etildi. 
Paxta  yetishtirishning  muhim  manbai  sug’orish  ekanligini  hisobga  olib,  davlat  eng 
avvalo, irrigasiya inshootlarini qurishga katta e’tibor berdi. 1926 yilda O’rta Osiyoda birinchi 
marta  suv  xo’jalik  tajriba  tadqiqot  instituti  tashkil  etildi.  1932  yilda  bu  institut  O’rta  Osiyo 
irrigasiya  ilmiy  tadqiqot  institutiga  aylantirildi  va  bir  qator  ishlar  amalga  oshirildi.  1929 
yilning iyul oyida Toshkentda tashkil etilgan Butunittifoq paxtachilik ilmiy tekshirish instituti 
katta ishlarni amalga oshirdi. 
Yangi  paxta  navlarini  yaratish,  ularni  tajribalardan  o’tkazishga  N.I.Vavilov, 
S.M.Bukasov,  P.M.Jukovskiy,  G.S.Zaysev,  N.N.Kanstantinov,  F.M.Mauyer  va  shu  kabi 
mashhur olimlar juda katta hissa qo’shganlar. 
BAHORIKOR DEHQONChILIK 
Bahorikor dehqonchilik instituti 1937 yilda Milyutinskiyda (G’allaorol) tashkil etildi. 
Uning asosiy vazifasi sug’oriladigan lalmikor zonalarda donli va poliz ekinlari yetishtirishdir. 
ShOLIChILIK 
1926  yilda  Toshkent  viloyatining  Chirchiq  tumanida  sholichilik  tajriba  stansiyasi 
tashkil  etildi. Stansiyaning  vazifasi  sholining  yangi  navlarini  yaratish, uning urug’chiligi  va 
agrotexnikasini ilmiy jihatdan ishlab chiqishdir. 
SABZAVOT VA POLIZ EKINLARI 
1933  yilda  Toshkentda  sabzavotchilik  tajriba  stansiyasi  tashkil  qilindi.  1950  yillarga 
kelib  ilmiy tekshirish  institutiga aylantirildi. Har bir viloyatda polizchilik, sabzavotchilik  va 
kartoshkachilik ilmiy tekshirish tarmoqlari va stansiyalari mavjud. 
BOG’DORChILIK VA UZUMChILIK 
1930  yilda  Toshkent  yaqinida  Shreder  nomli  tajriba  stansiyasi  tashkil  etildi.  Urush 
yillari va undan keyin shu stansiyaning tarmog’i Samarqandda ham barpo etilgan. 
IPAKChILIK 
1927 yilda O’rta Osiyo ilmiy tekshirish ipakchilik instituti tashkil qilingan. Bu institut 
ipak  qurtining  yangi  zotlarini  chiqarish,  tut  daraxtining  yangi  navlarini  yaratish,  pillaga 
dastlabki  ishlov  berish  texnologiyasini  takomillashtirish,  pilla  hosili  va  sifatini  yaxshilash 
bilan shug’ullanadilar. 
O’RMON XO’JALIGI 
1933  yilda  Toshkentda  O’rta  Osiyo  markazlashgan  o’rmonchilik  ilmiy  tajriba 
stansiyasi  tashkil  etildi.  Bunga  Turkmaniston,  Tojikiston  tajriba  stansiyalari  ham  kirar  edi. 
1934  yilda  O’zbekistan  o’rmonchilik  tajriba  stansiyasi  ajralib  chiqdi  va  1940  yilda 
O’zbekistan  agroo’rmon  meliorasiyasi  va  o’rmon  xo’jaligi  ilmiy  tekshirish  instituti  nomi 
berildi. Bu ilmiy tekshirish institutining hamma viloyatlarda o’rmonchilik xo’jaliklari mavjud.