Dehqon fermer xujaligi iqtisodiyoti. Dehkan farming economy

Qashqadaryo viloyati Kоsоn tumаni «Аkоbir» fеrmеr 

хo‘jаligidа mаhsulоt yеtishtirish uchun sаrflаngаn mеhnаt 

unumdоrligi ko‘rsаtkichlаri tаhlili  

 

2014-yildа 2012-

yilga nisbаtаn 

o‘zgar. 

№ Ko‘rsаtkichlаr  

O‘lch. 

birl. 

2012-yil 2013-yil 2014-yil 

+;-  

% 

1  Yalpi mаhsulоt hajmi 

shu jumladan: 

Pахtаchilikdа  

G‘аllаchilikdа  

ming so‘m 15600,9

 

11796,5

3804,4 

15307,3

 

10190,9

5116,4 

20156 

 

12621,6

7534,4 

+4555,1 

 

+825,1 

+3730 

129,2 

 

107 

198 

2  O‘rtаchа yillik bir ishchi-

gа i/ch-n yalpi mаhsulоt  

Pахtаchilikdа  

G‘аllаchilikdа 

ming 

so‘m/kishi

 

1733,4 

1685,2 

1902, 

 

1700,8 

1455,8 

2558,2 

 

2239,6 

1803 

3767,2 

 

+506,2 

+117,8 

+1865 

 

129,2 

107 

198 

3  Bir kishi sоаtidа ishlаb

chiqаrilgаn yalpi mаhsulоt

qiymаti: 

Pахtа  

G‘аllа 

 

 

so‘m 

 

 

1081,9 

925,9 

1164,5 

 

 

1061,5 

799,9 

3045,5 

 

 

1397,8 

990,7 

4484,8 

 

 

+345,9 

+64,8 

+2220,3 

 

 

129,2 

107 

198 

4  1000 so‘mlik YAM ish/ch

uchun sаrflаngаn vaqt: 

Pахtа 

G‘аllа 

 

kishi sоаt

 

0,92 

1,08 

0,44 

 

0,94 

1,25 

0,33 

 

0,72 

1,009 

0,22 

 

-0,2 

-0,7 

-0,22 

 

78,3 

93,4 

50 

5  1 s ekin mаhsulоt ish/ch

uchun mеhnаt sаrfi: 

Pахtа 

G‘аllа 

 

kishi sоаt/s

 

 

32,5 

4,2 

 

 

44,2 

3,8 

 

 

39,6 

3,3 

 

 

7,1 

-0,9 

 

 

121,9 

78,6 

6  Bir kishi sоаtigа ishlаb

chiqаrilgаn 

Pахtа 

G‘аllа 

 

kg/kishi 

sоаt 

 

 

3,1 

23,8 

 

 

2,3 

26,6 

 

 

2,5 

30,6 

 

 

-0,6 

6,8 

 

 

80,6 

128,6 

7  1 gа ekin mаydоnigа

mеhnаt sаrfi: 

Pахtа 

G‘аllа 

 

kishi sоаt/gа

 

389,7 

707,8 

104,2 

 

389,7 

849,3 

76,4 

 

389,7 

1061,7 

67,2 

 

0 

353,9 

-37 

 

100 

150 

64 

Manba:  Qashqadaryo viloyati Kоsоn tumаni “Аkоbir” fеrmеr  хo‘jаligining 

statistik ma’lumotlari asosida tuzilgan. 

1 s paxta xomashyosi ish/ch uchun mehnat sarfi 39,6 kishi soatni, 

g‘alla mahsuloti uchun esa mehnat sarfi 3,3 kishi soatni tashkil etmoqda. 

Demak, g‘alla mahsulotlarini yetishtirishda kam mehnat sarfi sarflanib, 

---

 

218

ko‘proq qiymatga ega bo‘lgan mahsulot olinayotganligidan dalolat 

bermoqda. Xulosa sifatida shuni qayd etish lozimki, ishlab chiqarishni 

mexanizatsiyalashtirish, avtomotlashtirish mehnat unumdorligini 

oshirish imkoniyatini kengaytiradi.  

Mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillar xo‘jalik jarayon-

larida (ta’minot, ishlab chiqarish, sotish) ishlab chiqarish munosabat-

larni shakllanishiga qarab bevosita va bilvosita omillarga ajratildi. 

Shunga muvofiq-bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga tabiiy-iqlim 

sharoitlari va ishlab chiqarish jarayonidagi mehnat munosabatlarida 

nomayon bo‘ladigan omillar kiradi. Bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi 

omillar esa tashkiliy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqib, ya’ni 

xo‘jalik jarayonlarining ta’minot va sotish bosqichlarida nomayon 

bo‘lishiga  qarab tizimlashtirildi. 

Shu nuqtayi nazardan ularni quyidagilarga  bo‘lish mumkin 

(9.3.1-rasm). 

 

9.3.1-rasm. Dehqon va fermer xo‘jaliklarining mehnat unumdorligiga 

ta’sir etuvchi omillar 

 

---

 

219

Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlari inson mehnati (qo‘l mehnati) 

xarajatlari bilan taqqoslanib hisoblanadi. Ishlab chiqarishda mehnatni 

mexanizatsiyalashganlik  darajasining ortib borishi o‘z navbatida jonli 

mehnat sarfini kamayib borishini ta’minlaydi. Umuman olganda, mehnat 

unumdorligini o‘sishining uchdan ikki qismi fan-texnika yutuqlari 

hisobiga yuz beradi. 

 

9.4. Mehnat resurslaridan fоydalanishni yaхshilash va yuksaltirish 

yo‘llari 

 

Respublika qishloq xo‘jaligidagi mavjud bo‘lgan mehnat resurs-

laridan yil davomida to‘liq va samarali foydalanish natijasida ularning 

mehnatlari unumdorligini kelajakda yuksaltirish eng muhim muam-

molardan biri hisoblanadi. Uni muvaffaqiyatli hal etish keng miqyosda 

tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy tadbirlarni amalga oshirishni taqozo 

etadi. 

Dastavval qishloq hududlarida, jumladan, dehqon va fermer 

xo‘jaliklarida mavjud bo‘lgan mehnat resurslarining real miqdorini 

aniqlash lozim. Shu bilan birga aholining mutlaq (absolut) o‘sishini 

e’tiborga olgan holda mehnat resurslarining ko‘payish yoki kamayish 

jarayonini aniqlash kerak. Mehnat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan 

aholining harakatini ham hisobga olish zarur.  

Shundan so‘ng dehqon va fermer xo‘jaliklarida mavjud bo‘lgan ish 

joylarining hozirgi hamda istiqboldagi sonini real aniqlashga alohida 

e’tibor berish kerak. 

Shularga asoslangan holda mehnat balansi ishlab chiqilishi zarur. 

Yuqoridagilarga asoslanib, mehnat resurslarining ish bilan 

ta’minlanganlik darajasi, shu orqali dehqon va fermer xo‘jaliklarida 

mavjud bo‘lgan mehnat resurslarining ish bilan ta’minlanganlik darajasi 

aniqlanadi. Uning darajasi birga yaqin bo‘lsa yaxshi, aks holda mehnat 

resurslarini ish bilan ta’minlash chora-tadbirlari asoslangan holda ishlab 

chiqilishi kerak. Buning uchun dehqon va fermer xo‘jaliklari xo‘jalik 

ichida yangi ish joylarini tashkil etish imkoniyatlarini rejalashtiradi. 

Yangi yerlarni o‘zlashtirish, qurilishni, ta’mirlashni, mahsulotlarni qayta 

ishlashni (o‘simlikchilik, chorvachilik), xalq iste’moli tovarlari ishlab 

chiqarishni, xizmat ko‘rsatish sohalarini tashkil etish va rivojlantirish 

bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlarni belgilab, ularning hal etilishini 

ta’minlashga harakat qilinadi. Bu masalalar respublika budjeti hisobidan 

amalga oshirilishini ham e’tiborga olish lozim. 

---

 

220

Mehnat resurslaridan foydalanishni rivojlantirish maqsadida ularni 

takror ishlab chiqarish jarayonlarini, ya’ni malakalarini oshirish, 

tayyorlash va qayta tayyorlash tadbirlarini ham belgilab olib, amalga 

oshirilishiga e’tibor berish zarur. 

Dehqon va fermer xo‘jaliklarida mehnat qilish qobiliyatiga ega 

bo‘lgan fuqarolar mehnat unumdorligi darajasini yuksaltirishga hozirgi 

davrda alohida e’tibor berish lozim. Bu masalaning hal etilishida eng 

ta’sirchan omil moddiy manfaatdorlik hisoblanadi. Darhaqiqat, bozor 

iqtisodiyoti sharoitida kim yaxshi, sifatli ishlasa, ko‘p haq oladi. 

Shunday ekan, dehqon va fermer xo‘jaliklari ishlab chiqarishida ham 

yaxshi, samarali mehnat qilayotgan ishchi-xizmatchi mehnatiga yarasha 

ko‘proq haq olishi lozim. Shunda u rag‘batlantirilgan hisoblanadi. Shu 

bilan birga mehnatkashlarni moddiy hamda ma’naviy rag‘batlantirishni 

amalga oshirishni ta’minlash kerak. Eng avvalo, mehnatlari natijalarini 

e’tiborga olgan holda mukofotlash, turli xildagi unvonlarni berish lozim. 

Bu unvonlar ham ma’lum darajada fuqarolarni mablag‘lar bilan 

ta’minlaydi. Jumladan, Respublikada xizmat ko‘rsatgan iqtisodchi, 

agronom, irrigator unvonlarini olganlarning asosiy ish haqlariga eng 

kam oylikning 60 foizi miqdorida ustama beriladi. Demak, ma’naviy 

rag‘batlantirish ham ayrim hollarda moddiylashadi.  

Dehqon va fermer xo‘jaliklaridagi mehnat jarayonlarini mexanizat-

siyalashtirish, avtomatlashtirish, elektrlashtirish natijasida sarflanayot-

gan mehnatning unumdorligi oshishini ta’minlash mumkin. Buning 

uchun xo‘jaliklar ixtiyoridagi barcha mashinalar, traktorlarning ishga 

yaroqliligini oshirish hamda ulardan yil davomida to‘liq foydalanishga 

erishish tadbirlarini shakllantirish lozim. Eng avvalo, ularni malakali 

kadrlar, ta’mirlash ustaxonalari bilan ta’minlash kerak. Xo‘jaliklarning 

ishlab chiqarish resurslari bilan ta’minlanganligini ham talab darajasiga 

yetkazish zarur. Buning uchun esa moliyaviy resurslar bilan ta’minlash 

choralarini aniqlab, ularning bajarilishini ta’minlash kerak.  

Demak, dehqon va fermer xo‘jaliklarida mehnat resurslaridan yil 

davomida to‘liq va samarali foydalanish hamda ularning mehnatlari 

unumdorligini oshirish uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga 

oshirilishini ta’minlash maqsadga muvofiqdir:  

– dehqon va fermer xo‘jaliklarining rivojlanishini e’tiborga olgan 

holda qo‘shimcha ish joylarini tashkil etish; 

– dehqon va fermer xo‘jaliklarining ishlab chiqarish tarkibini 

takomillashtirish va moddiy-texnika ta’minotini yuksaltirish; 

– dehqon va fermer xo‘jaliklariga yangi texnikalarni, samarali 

texnologiyalarni izchillik bilan tatbiq etish; 

---

 

221

– qishloqda tadbirkorlik shakllarini rivojlantirish; 

– qishloqda ishlash va yashash uchun barcha sharoitlarni yaratish; 

– mehnatni tashkil etishning samarali turlarini tashkil etish va 

rivojlantirish; 

– kadrlarni tayyorlash, malakalarini oshirish, ularni moddiy, 

ma’naviy rag‘batlantirishni takomillashtirish va boshqalar. 

Bu kabi chora-tadbirlarning qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishiga 

joriy etilishi dehqon va fermer xo‘jaliklaridagi mehnat resurslaridan 

foydalanishni yaxshilab, mehnat unumdorligi oshishiga ijobiy ta’sir 

etadi.  

Dehqon va fermer xo‘jaliklarida mehnatga haq to‘lash uchun 

akkord-mukofot, ishbay-mukofot, vaqtbay-mukofot tizimidan 

foydalanilmoqda.  

Akkord mukofot (ko‘tara mukofot) haq to‘lash tizimining mohiyati 

shundan iboratki, bunda ish haqi haqiqatda yetishtirilgan mahsulotga 

oldindan belgilab qo‘yilgan rassenka bo‘yicha to‘lanadigan bo‘lganligi 

uchun ishchilar mahsulot yetishtirishni ko‘paytirish, uning sifatini 

yaxshilashdan bevosita manfaatdor bo‘ladi.  

Dehqon va fermer xo‘jaliklarida akkord – mukofot haq to‘lash 

tizimini samarali joriy etish va foydalanish uchun juda katta tashkiliy-

iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Chunki dehqon va 

fermer xo‘jaliklari ishlab chiqarishini, ayniqsa, o‘simlikchilik va ayrim 

chorvachilik tarmoqlarining davriy xarakterga ega bo‘lishi hamda ishlab 

chiqarishning keng va murakkab mehnat kooperatsiyasiga asoslanganligi 

bu sohalarda mahsulot yetishtirish va ishlab chiqarish natijalarini, 

ko‘pchilik ishchilarni mehnat natijasiga bog‘liq qilib qo‘yadi. Shuning 

uchun akkord - mukofot haq to‘lashni to‘g‘ri tashkil etilishning asosiy 

shartlaridan biri mehnat jamoalarni brigada, bo‘g‘in va oilaviy pudratchi 

kabi maqsadga muvofiq shakllarda tashkil etishdir.  

Akkord-mukofot haq to‘lash tizimida ish haqi shartnomada 

belgilangan mahsulotning natura birligiga yoki shu mahsulot 

qiymatining 100 so‘miga to‘lanishi mumkin. Mahsulot birligi uchun 

ko‘tara rassenka yillik mahsulot yetishtirish shartnomaviy rejasi va 

brigada, zveno va oilaviy pudratchilar bajaradigan yillik qishloq 

xo‘jaligi ishlari uchun hisoblangan tarif ish haqi fondining 125 foizi 

hisobidan aniqlanadi. Don uchun makkajo‘xori, sholi va ayrim boshqa 

ekinlarda ko‘tara rassenka tarif ish haqi fondining 150 foizi hisobidan 

belgilandi.  

---

 

222

Ish haqining ushbu turlari dehqon va fermer xo‘jaliklarida faoliyat 

ko‘rsatayotgan ishchi-xodimlarga berishni tashkil etish, ularning 

ishlarini rag‘batlantirish imkonini beradi.