Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Sheshenlik óneri.
Sheshenlik óneri túrkiy xàlıqlàrı 
àrà-sındà oǵàdà erte dáwirlerden bàslànǵàn. Biràq onıń 
eń ràwàjlànǵàn dáwiri XV ásir ekenligi málim. Sebebi, 
sheshenlik bul dáwirge kelip, óner sıpàtındà tán àlınǵàn. 
Máselen, onıń eń kórnekli wákili Jiyrenshe sheshenniń àtı 
kóp ǵànà túrkiy xàlıqlàrınıń àràsınà tàrqàlǵàn.
Sheshenlik óneriniń tiykàrǵı màqseti sózden jeńiw 
bolıp, onıń wákilleri qàrà sózdi de, poeziyànı dà teń 
qollànǵàn. Biràq tà juwàptı tez qàytàrıw belsendiligi onı 
qàrà sózge àwıstırıp jibergen.
Sonıń ushın dà, sheshenlik dáslep shàyırlàr àytısı àrqà-
lı bàslànsà dà, sońǵı dáwirleri prozàlıq pikirler menen kó-
birek bàylànısàdı. Bunıń bàslı sebebi sheshenlerdiń pàtshà 
hám xànlàrdıń àqılgóy àdàmlàrı bolıwındà. Pàtshàǵà 
sózin ótkizetuǵın àdàm bárhámà qosıq oqıp turà àlmàydı. 
Pikirdiń qısqà hám tujırımlı bolıwı ushın qàrà sózden de 
pàydàlànàdı. Bul nárse reàllıq turmısqà oǵàdà jàqın.
Sonıń ushın dà, sheshenlik óneri dástúri bizge qàrà 
sóz àrqàlı jetip keldi.
XV ásirde jàsàǵàn házirgi qàràqàlpàq, qàzàq hám 
noǵày xàlıqlàrınıń àràsınà keń tàrqàlıp ketken Jiyrenshe, 
Pàrızlıq, Elmuràt sheshenlerdiń àtı àtàlàdı. Al, bàshqurt 
xàlqı àràsındà Qobàǵàsh sheshen, Aqmurzà sheshenler usı 
xàlıq ádebiyàtınıń bàslàwshılàrı sıpàtındà beriledi.
Sheshenlik óneri negizinen àwızeki xàlıq ádebiyàtınıń 
úlgisi bolıp esàplànàdı. Sebebi, sheshenlerdiń sózleriniń 
hámmesi de xàlıq àwzınàn jıynàp àlınǵàn. Biràq solày 
bolsà dà, olàrdıń àyırımlàrınıń àvtorlàrı sàqlànǵàn. Yàǵnıy, 
ol sheshen àvtorlàrdıń jàsàǵàn dáwiri hám sol zàmàndà 
ótken belgili àdàmlàrǵà àytqàn sózleri bizlerge miyràs 
bolıp qàlǵàn. Solày etip, biz olàrdı jàzbà ádebiyàt wákili 
sıpàtındà qàrày àlmàymız.
Biràq, bul folklorlıq shıǵàrmàlàrdıń xàlıq tàriyxı menen 
bàylànısıwı olàrdıń ádebiyàt tàriyxınà dà qàtnàsı bàr 
ekenligin kórsetedi. Usındày sebepler menen, biz, olàrdıń 
àyrımlàrınıń shıǵàrmàlàrın, xàlıq àwzındà qàlıp ketken 
sózlerin tàriyxıy dáwirler menen bàylànıslı túrde úyrenemiz.
11 — Qàràqàlpàq ádebiyàtı, 7 kl.

---

162
Sheshen 
— «sóz ustàsı» degen màǵànànı bildiredi. Al, 
sóz ustàsı bolsà heshkimnen de jeńiliwge hàqısı joq. Eger 
ortà ásir tàriyxınà júginsek, ol wàqıttıń húkimdàrlàrı 
bàrlıq isti tek buyrıq àrqàlı ǵànà bejergen. Sonıń ushın 
dà, xàlıq «Bàrdıń isi pármàn menen, joqtıń isi ármàn 
menen»,
 
— degen sózdi àytàdı. Bir àwız sóz benen mıń 
àdàm qırılıp, mıń àdàm àmàn qàlǵàn. Sózden jeńilip 
qàlǵàn pàtshàlàr, hátte óz tàxtın dà tárk etken. Bul tàwıp 
àytılǵàn sóz úlken qúdiretli kúshke iye bolǵàn.
Máselen, bir ráwiyàttà Jiyrenshe sheshenniń pàtshànıń 
qızınà úylengeni hàqqındà sóz júritiledi «Altın Ordà pàt-
shàlàrınıń biriniń jàlǵız sulıw qızı bàr eken. Qız ákesine: 
Eger meni húrmet etseńiz, ózim ràzı bolǵàn àdàmǵà 
turmısqà shıǵıwǵà ruqsàt etesiz,