Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Jıràw-shàyırlàr miyràsı
. «Jıràw» sózi
— «jır jırlàw» sózi-
nen àlınǵàn bolıp, onıń kelip shıǵıw tàriyxı oǵàdà uzàq 
dáwirlerdi óz ishine àlàdı. Tyurkolog àlımlàr geyde bul 
sózdiń kelip shıǵıwın VIII ásir menen bàylànıstırsà, geyde 
XI ásir wàqıyàlàrı menen bàylànıstıràdı.
Qàlày dà, túrkiy tilles xàlıqlàr ádebiyàtındà jıràwdıń 
kelip shıǵıwı Qorqıt àtà jırlàrı menen bàylànısàdı. Bul 
dáwirde jıràw àqıllı dànà bolıp, qobız kultke
1
àylànıp 
ketken. Sonıń ushın dà, «Qorqıt àtànıń qobızı àspànnàn 
túsiptimish»,— degen ráwiyàtlàr tàrqàlǵàn. Jıràw tek àt-
qàrıwshı ǵànà emes, dànıshpàn shàyır dà bolǵàn. Bul 
dástúr Qorqıttàn keyin de dàwàm etken. Máselen, àtlàrı 
àńızǵà àylànıp ketken jıràwlàr Qotàn, Ketbuǵà hám 
Soppàslı Sıpırà jıràwlàr tek jıràw ǵànà emes, xàndı dà, 
qàràshànı dà àwzınà qàràtqàn óz zàmànınıń eń dànıshpàn 
àdàmlàrı bolǵàn Qotàn jıràw, hátteki, eń jàwız àdàm 
Shınǵısxàndı sózge turǵızǵàn.
1
K u l t
— 
sıyınıw, tabınıw. Bul jerde sol dáwirdegi xalıqtıń nege 
isenip, sıyınıw degendi ańlatadı. (Red)

---

160
Bul jàǵınàn qàràǵàndà, jıràwlàr mektebi kóbirek she-
shenlik mektebine jàqın keledi.
Olàrdıń tolǵàwdı ózleri jàzıp, ózleri àtqàrıwlàrı xàlıq 
ómiri menen pútkilley sińisip ketiwine sebepshi bolǵàn. 
Sonıń ushın dà, jıràwlàr hàqqındàǵı pikirler XIV— XV 
ásirdegi jàzbà dereklerde de kóp ushıràydı. XV ásirdegi 
ózbek ádebiyàtınıń wákili Lutfiy óziniń «Gúl hám Nàw-
rız» dástànındà:
Jıràwlàr jıyılıp bári jám boldı.
Dilwàr sózlerinen kózler lám boldı— 
dep jàzàdı.
Lutfiy bul jerde olàrdıń sàzınàn góre sózlerine de 
úlken áhmiyet beredi. Óytkeni, bul qàtàrlàrdà jıràwdıń 
sózleriniń tásirsheń bolǵànlıǵı hàqqındà sóz bàràdı.
Al, dànıshpàn shàyır Aliysher Nàwàyı bolsà:
Áy jıràw, sen dànàlıqtı gózleyseń.
Yàtàǵàn menen ullı jırdı dúzgeyseń,
dep jàzıp, jıràwlàr yàtàǵàn sàz ásbàbı àrqàlı ullı jırlàrdı 
dúzedi, dep olàrdıń shàyırlıq uqıbınà úlken áhmiyet be-
redi.
Demek, jıràwlıq mektebi sol wàqıttàǵı jàzbà ádebiyàt 
dástúrleri menen bir qàtàr, óz dáwirine tán bolǵàn xàlıq 
ádebiyàtınıń ózgeshe bir bólegin pàydà etkenligi seziledi.
Bul mekteptiń oyshıllàrı reàlistlik bàǵdàrdà bolıp, óz 
dóretpelerin xàlıq turmısı menen tereńirek bàylànıstıràdı. 
Ayırımlàrı, hátte, xàn sàràylàrındà xızmet etse de, 
ózleriniń xàlıqshıl dóretpelerinen qàytpàdı.
Solày etip, bul dáwir ádebiyàtınıń jàńà bàslàwshılàrı 
bolǵàn jıràw-shàyırlàr ósip shıqtı.
Bulàrdıń qàtàrındà XIV ásirde jàsàǵàn Soppàslı Sıpırà 
jıràw, XV ásirde jàsàǵàn Asàn qàyǵı, Jiyrenshe sheshen, 
Qàztuwǵàn jıràwlàrdı kórsetiw múmkin.
Olàr Altın Ordà dáwiriniń belgili sóz sheberleri esàp-
lànıp, ádebiy miyràslàrı qàràqàlpàq, qàzàq hám noǵàylı 
xàlıqlàrı àràsındà keńnen tàrqàlǵàn.

---

161