Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

ERTE DÁWIRDEGI ÁDEBIYÀT
Hárqàndày ádebiyàttıń pàydà bolıwı sol xàlıqtıń pàydà 
bolıw dáwirleri menen táǵdirles. Sebebi xàlıq pàydà bolǵàn 
jerde, ádebiyàt tà pàydà bolàdı. Biràq xàlıq tà, ádebiyàt 

---

112
tà birden pàydà bolàtuǵın qubılıs emes. Onıń qáliplesiw 
dáwirleriniń ózi uzàq ásirlerdi óz ishine àlàdı.
Sonıń ushın dà, qàràqàlpàq ádebiyàtınıń shıǵısı Ortà 
Aziyà hám Qàzàqstàndà jàsàwshı túrk tilles xàlıqlàrı 
ádebiyàtınıń sàǵàlàrınà bàrıp tàqàlà berdi.
Erte dáwirlerde Edilden bàslàp Tyàn-Shànǵà, Kàvkàz-
dàn bàslàp Monǵolstàn jerine shekem túrkiy tilinde sóyle-
setuǵın xàlıqlàr jàsàǵàn. Olàr hár qıylı qáwimler bolıwınà 
qàràmàstàn, tili hám úrp-ádetine sáykes bolǵàn ádebiy 
ortàlıqtı dúzedi. Bul process erte dáwirlerden bàslàp tàp 
XIV ásirge shekem dàwàm etken. XIV ásirden bàslàp —
Ortà Aziyà hám Qàzàqstàn xàlıqlàrınıń ózàrà bóliniwi 
bàslànǵàn. Sonıń ushın dà, XIV ásirdiń àrǵı jàǵındàǵı 
ádebiyàt ózbek, túrkmen, qàzàq, qırǵız, qàràqàlpàq hám 
de Kàvkàz, Volgà boyı túrkiy xàlıqlàrı ushın dà teńdey 
xızmet àtqàrǵànlıǵı málim.
Usı tiykàrdà kóp ǵànà xàlıqlàrdà «VI — XIV ásirdegi 
túrkiy tilindegi ádebiyàt» erte dáwirdiń ádebiy miyràslàrı 
sıpàtındà úyrenilmekte. Bul ádebiy esteliklerdiń tili eski 
túrkiy tilinde bolıp, búgingi kúndegi tilimizge ádewir jà-
qın, syujetlik wàqıyàlàrı xàlıqtıń bàsıp ótken tàriyxıy jolı 
menen táǵdirles. Bundày shıǵàrmàlàr qàtàrınà «Orxon-
Enisey jàzıwlàrı» (VI ásir), «Qorqıt àtà kitàbı» (IX ásir), 
«Oǵuznàmà» (IX ásir), «Xojà Axmet Yàssàwiy hikmetleri» 
(X ásir), Yusup Hàs Hàjibtiń «Bàxıtqà bàslàwshı bilim» 
shıǵàrmàsı (XI ásir), Màxmud Qàshqàriydiń «Túrk sózligi 
toplàmı» (XI ásir), Axmet Yugnàkiydiń «Hàqıyqàtlàr sıylıǵı» 
(XII ásir), «Qıpshàqlàr sózligi» (XIII ásir), Xorezmiydiń 
«Muhàbbàtnàmà» shıǵàrmàsı hám bàsqàlàr. Bul shıǵàrmàlàr 
joqàrǵı oqıw orınları sabaqlıqlàrındà oǵàdà keń kólemde úy-
reniledi. Al, ortà mektep sabaqlıqlàrında bulàr hàqqındà tek 
qısqàshà sholıwlàr beriw menen sheklenemız.
Qullàsı, bul shıǵàrmàlàrdıń bàrlıǵı dà búgingi túrk 
tilles xàlıqlàr bolǵàn ózbek, ázerbàyjàn, túrkmen, qàzàq, 
qırǵız, qàràqàlpàq, tàtàrlàrǵà, Kàvkàzdıń àyırım túrkiy 
tilles xàlıqlàrınà dà teńdey xızmet etedi.

---

113
Bul shıǵàrmàlàrdıń til ózgesheligi házirgi túrkiy tilles 
xàlıqlàr ushın qànshàmà ózgeshelikke iye bolsà, qàràqàlpàq 
tili ushın dà sonshàmà ózgeshelikke iye. Biràq, bul shıǵàr-
mà oqıǵàn àdàmǵà túsinikli. Sonıń ushın dà, bulàrdıń 
hámmesi házirgi túrkiy tilindegi sóyleytúgın xàlıqlàr ushın 
ortàq bolǵàn miyràs, biziń àtà-bàbàlàrımız qàldırǵàn 
kórkem sóz esteligi. Biz bul shıǵàrmàlàrdı qásterleymiz 
hám erte dáwirdegi ádebiyàtımız sıpàtındà úyrenemiz.