Davlatiy moliya

2. Jahon moliyaviy muhiti va unda xalqaromoliya munosabatlarining 

tutgan o’rni 

Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xizmatlar va ishlab 

chiqarish  omillarining harakati  bilan  bog’liq.  Ushbu  bog’liqlik  asosida xalqaro 

moliya munosabatlari yuzaga keladi.  

Xalqaro  moliya  munosabatlari  bu  xalqaro  moliya  bozori  ishtirokchisi 

bo’lgan  shaxsning  qaroriga  muvofiq  tarzda  o’ziga  tegishli  bo’lgan  xorijiy 

valyutalarning 

harakat 

jarayonini 

tavsiflovchi 

fundamental 

iqtisodiy 

kategoriyadir. 

1970-yillarda xalqaro moliya tizimida sezilarli o’zgarishlar sodir bo’ldi va 

mazkur o’zgarishlar ta’sirida  zamonaviy  jahon valyuta-moliya  tizimi  shakllana 

boshladi.  Jahon  moliya  tizimidagi  o’zgarishlar  va  xalqaro  moliya 

munosabatlarining rivojlanishi ko’p jihatdan trasmilliy korxonalar faoliyati bilan 

bog’liq bo’lib, ular tomonidan butun dunyo bo’ylab ishlab chiqarish tarmoqlarini 

vujudga  keltirish  hamda  barcha  resurslardan  samarali  foydalanishga  qaratilgan 

global  strategiya  amalga  oshirildi.  Shuningdek,  xalqaro  moliya  munosabatlari 

rivojlanishida moliyaviy jihatdan barqaror hamda ko’p sonli xorijiy filiallarga ega 

bo’lgan transmilliy banklar muhim rol o’ynadi.  

Xalqaro  kreditlashdan  foydalanish  xususiyatining  o’zgarishi  bilan  bog’liq 

ravishda xalqaro kredit bozori hajmi keskin ortib bordi. Uning oxirgi yo’nalishi 

nafaqat  xalqaro  ayriboshlash  sohasi  (mahsulotlar,  xizmatlar  va  boshq.)  balki, 

ishlab  chiqarish  sohasi  ham  bo’ldi.  Bu  holat,  birmuncha  yirik  kreditlarni  uzoq 

muddatlarga  jalb  etishni,  shuningdek,  moliya-kredit  xizmatlari  majmuasini 

rivojlantirishni  talab  etardi.  1970-yillarda  xalqaro  kreditni  to’lov  balansining 

taqchilligini bevosita yoki bilvosita moliyalashtirish uchun foydalana boshladilar. 

Xususiy  firmalar  bilan  bir  qatorda  yirik  qarzdorlar  sifatida  hukumatlar,  davlat 

tashkilotlari va korxonalar, xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga keldi.  

---

540 

Ushbu  davrda  neft  import  qiluvchi  rivojlangan  va  rivojlanayotgan 

mamlakatlar  to’lov  balanslari  jami  taqchilligining  qariyb  60%  xalqaro  kapital 

bozorlari  hisobiga  moliyalashtirildi.  Xalqaro  kredit  hajmining  oshishi  nafaqat 

evrokreditlarning  o’sishi hisobiga  balki, xorijiy  kreditlash  bozorlari kengayishi 

hisobiga sodir bo’ldi. Yaponiya milliy valyutasi “iena” hisobiga xorijiy kreditlar 

bozori  hajmining  oshishi  natijasida  Tokioda  ienadagi  xorijiy  obligatsiyalar 

emissiyasi  hajmi  keskin  ortdi.  Mazkur  holat  natijasida  Yaponiya  ienasi 

evrovalyuta bozorida keng qo’llanila boshlandi.  

1970-yillarda  xalqaro  kapital  bozori  kengayishiga  bir  qator  omillar  ta’sir 

ko’rsatdi va natijada xalqaro resurslar aylanishi va likvidligi oshib bordi. Ushbu 

davrda jahon iqtisodiyoti ikkita neft inqirozini boshdan kechirdi va neft narxining 

birdaniga keskin o’zgarishiga sabab bo’ldi. Mazkur holat natijasida neft eksport 

qiluvchi mamlakatlarda yirik valyuta ortiqchaligi, neft import qiluvchilarda esa, 

jumladan  ko’plab  rivojlangan  mamlakatlarda  joriy  hisoblar  bo’yicha  taqchillik 

yuzaga  keldi.  Bu  taqchillik  asosan  retsipient-mamlakatlarga  xalqaro  banklar, 

evroobligatsiyalar bozori orqali tushgan neftedollarlar hisobiga qoplandi.  

Jahon  iqtisodiyotida  ro’y  bergan  boshqa  muhim  o’zgarishlar  ham  xaqaro 

moliya  munosabatlari  rivojlanishiga  ijobiy  va  salbiy  jihatdan  sezilarli  darajada 

ta’sir  ko’rsatdi.  Ushbu  o’zgarishlar  jumlasiga,  jahon  va  hududiy  valyuta 

tizimlaridagi  o’zgarishlar,  valyuta  tizimi  tamoyillarining  o’zgarishi,  qarzdorlik 

inqirozlari,  mamlakatlar  tomonidan  iqtisodiy  integratsion  birlashmalarning 

tuzilishi,  xalqaro  va  mintaqaviy  moliya  tashkilotlarining  vujudga  kelishi, 

transmilliy  korxona  va  banklar  faoliyatining  kengayishi,  jahonda  ro’y  bergan 

moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarni kiritish mumkin. 

Xalqaro moliyaning barcha tashkiliy elementlari jahon moliyaviy muhitida 

birlashadi. 

Jahon  moliyaviy  muhiti  –  investorlar  va  korxonalar  moliyasi,  banklar 

boshqaruvchilari qabul qiluvchi qarorlarga ta’sir ko’rsatadi hamda jahon moliya 

bozori o’sishi sharoitini aniqlaydi. 

Xalqaro  moliya  tizimining  asosiy  funksiyalari  sifatida  quyidagilarni 

ko’rsatish mumkin: 

– valyutalar ayriboshlash va hisob-kitob tizimi shart-larining birxillashuvi; 

– valyuta kurslari rejimlarini tartiblashtirish va valyuta cheklovlarini tartibga 

solish; 

– xalqaro valyuta likvidligini tartibga solish; 

– kredit,  sug’urta,  investitsiya  va  fond  operatsiyalari  xalqaro  qoidalarini 

birxillashtirish; 

– mazkur  funksiyalarni  amalga  oshiruvchi  va  nazorat  qiluvchi  xalqaro 

moliya institutlarini tashkil etish. 

---

541