Davlatiy moliya

4. Byudjetlararo munosabatlarning jahon tajribalari 

Aksariyat  yetakchi  tadqiqotchilarning  fikricha, soliq  vakolatlarining  huku-

matning  turli  bo‘g‘inlari  o‘rtasida  taqsimlanishi  byudjetlararo  munosabatlarni 

tashkil  etishda  muhim  o‘rin  egallaydi.  Shuni  ta’kidlash  joizki,  daromadlarning 

davlat hokimiyatining turli bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlanishi xarajat vakolatlarini 

nomarkazlashtirish  tamoyilidan  kelib  chiqadi  hamda  mos  ravishda,  hududiy  va 

mahalliy hukumat organlarining funksiyalarini (ma’muriy-hududiy birliklar aholisiga 

to‘g‘ridan-to‘g‘ri  davlat  xizmatlarini  ko‘rsatishni)  kengaytirish  orqali  amalga 

oshiriladi.  Bunda  hukumatning  turli  bo‘g‘inlari  o‘rtasida  soliqli  daromadlarning 

ma’lum  turlarini  to‘liq  biriktirib  qo‘yish  bilan  muammo  hal  etilmaydi.  Aksariyat 

hollarda,  soliqli  daromadlarni  va  soliq  vakolatlarini  biriktirishning  turli  sxemalari 

mavjudligi va uni tadbiq etish muammoning yechimi bo‘lishi mumkin. 

Soliq  vakolatlarini  hukumatning  markaziy  va  mahalliy  organlari  o‘rtasida 

taqsimlash muammosini hal qilish bo‘yicha ikki xil yondoshuvni kuzatish mumkin: 

soliq  vakolatini  taqsimlashning  an’anaviy  modeliga  ko‘ra,  mahalliy  hukumat 

organlarining o‘z (ya’ni, ma’lum hudud darajasida tartibga solinadigan) soliq bazasi, 

huddi  shu  an’anaviy  model  asosida  amalga  oshirilishi  zarur  bo‘lgan  xarajat 

majburiyatlaridan  doimo  kichik.  Bunday  nomuvofiqlik  natijasida  byudjet  tizimida 

yuzaga  keladigan  nomutanosiblikni  byudjetlararo  hisob-kitoblar  yordamida 

tenglashtirish  zarurati  paydo  bo‘ladi.  An’anaviy  tahlil  doirasida  ta’kidlanishicha, 

hududiy darajaga ko‘plab soliq vakolatlarining berilishi hududlar o‘rtasida resurslar 

taqsimotida 

nomutanosiblikni 

kuchaytiradi. 

Soliq 

vakolatlarini 

samarali 

taqsimlashning  asosiy  maqsadi  ham  bunday  nomutanosibliklarni  minimallashtirish 

hisoblanadi. Shuningdek, ushbu holatda, byudjetlararo transfertlarni tartibga soladigan 

tizimga katta e’tibor qaratiladi. Agar mamlakat bo‘yicha soliq bazasi nomutanosib 

---

352 

tarzda taqsimlangan bo‘lsa, unda soliqqa tortish vakolati markaziy hukumatga tegishli 

bo‘lishi lozim.  

Byudjetlararo  munosabatlarda,  nafaqat  respublika  byudjetining  mahalliy 

byudjetlar bilan munosabatlari, balki hududiy byudjetlarning ham mahalliy byudjetlar 

bilan  munosabatlari  o‘rtasida  yuzaga  keladigan  muammolar  yetarlicha 

o‘rganilmaganligi namoyon bo‘ladi.  

Bizning  fikrimizcha,  byudjetlararo  munosabatlarni  takomillashtirishda  asosiy 

e’tiborni  hududlarning  iqtisodiy  holatini  yaxshilash  va  shu  asosda  ular  byudjet 

potentsialini  mustahkamlashga  qaratish  kerak.  Shundagina  byudjetlararo  pul 

oqimlarini minimallashtirishga erishiladi. 

Ma’lumki,  byudjetlararo  munosabatlarni  tashkil  etish  mamlakatdagi  davlat 

qurilishi bilan bevosita bog‘liq. Unitar davlatlarga byudjet resurslari markazlashish 

darajasining  yuqori  bo‘lishi  hamda  mahalliy  byudjetlar  byudjet  huquqi  va 

majburiyatlari  hajmining  nisbatan  past  bo‘lishi  xosdir.  Federativ  asosdagi  davlat 

qurilishiga ega davlatlarda esa byudjetlararo munosabatlar byudjet federalizmining bir 

qismi hisoblanadiki, u vakolatlar va javobgarlikni byudjet tizimi bo‘g‘inlari o‘rtasida 

mutanosib  taqsimlashni,  turli  darajadagi  byudjetlarning  nisbatan  mustaqilligini 

nazarda tutadi. Hozirgi kunda o‘tish iqtisodiyotidagi xoh federativ, xoh unitar davlat 

qurilishiga  ega  bo‘lgan  ko‘pchilik  mamlakatlarda  byudjetlararo  munosabatlar 

islohotlari  byudjetlarning  nomarkazlashuvi  doirasida  amalga  oshirilmoqda. 

Nomarkazlashuv  –  islohotlarning  so‘nggi  maqsadi  emas.  U  faqat  aholining 

ehtiyojlariga  muvofiq  tarzda  samarali  ijtimoiy  xizmatlarni  ularga  yetkazishning 

ta’sirchan usulidir. 

Rivojlangan  davlatlarda  alohida  elementlari  o‘zgarib  turadigan  byudjetlar 

o‘rtasidagi munosabatlar tizimi allaqachon ishlab chiqilgan. O‘tish iqtisodiyotiga xos 

bo‘lgan davlatlar uchun islohotlarni o‘tkazish va byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni 

qurishga  yangi  tamoyillar  va  sharoitlarda  olib  borish  xarakterlidir.  O‘tish 

iqtisodiyotiga  xos  bo‘lgan  ko‘pgina  davlatlarning  byudjetlar  o‘rtasidagi 

munosabatlarni isloh qilishda ilgarilab ketishi, ularning tajribasini o‘rganish, xatolarini 

tahlil  qilish  va  O‘zbekiston  uchun  saboq  bo‘ladigan  jihatlarini  topish  vazifasini 

oldimizga qo‘yadi. 

Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, byudjetlararo munosabatlar muammolarini hal 

qilishda quyidagi uchta masala ko‘ndalang qo‘yiladi: 

- turli darajadagi byudjetlar o‘rtasida daromadlarni taqsimlash; 

- byudjetlar o‘rtasida xarajatlarni moliyalashtirishdagi vakolatlarni chegaralash; 

- bir  pog‘onadagi  byudjetdan  boshqasiga  mablag‘larni  turli  shakllarda  qayta 

taqsimlashga asoslangan byudjetni boshqarish va tartibga solish. 

Jahon  amaliyotida  soliq  vakolatlarini  taqsimlashning  quyidagi  modellari  keng 

qo‘llaniladi: 

---

353 

- soliq solish manbalarini taqsimlash va ulardan alohida-alohida foydalanish; 

- soliq solish bazasidan birgalikda foydalanish; 

- olingan soliqli daromadlarni markaziy va mahalliy hukumatlar o‘rtasida bo‘lib 

olish.  

Tartibga  soluvchi  soliqlarning  normativlar  asosida  taqsimlash  muammosi 

O‘zbekiston Respublikasi uchun ham dolzarb muammolardan hisoblanadi. Byudjetlar 

o‘rtasidagi  munosabatlarni  isloh  qilishni  amalga  oshirayotgan  ko‘pchilik  davlatlar 

tajribalarining ko‘rsatishicha, tabaqalashgan va har yilda o‘zgaradigan me’yorlardan 

barqaror  me’yorlarga  o‘tishga  intilish  kuchli.  Barqaror  me’yorlar  Sharqiy  Evropa 

mamlakatlarida qo‘llaniladi. Islohotlar doirasida Rossiya, Qozog‘iston va Qirg‘iziston 

ham byudjetlararo munosabatlarda barqaror me’yorlarni qo‘llab kelmoqda. Bu holat 

shu  bilan  izohlanadiki,  me’yorlarning  har  yili  o‘zgarib  turishi  mahalliy  byudjetlar 

tomonidan o‘z daromadlarini prognoz qilishni qiyinlashtiradi va daromad qismining 

barqarorligiga putur etkazadi. Soliqlar bo‘yicha me’yorlar Moliya vazirligi va viloyat 

boshqaruv organlari o‘rtasidagi muvofiqlashtiruv, kelishuvlar asosida o‘rnatilishi bois 

alohida olingan mintaqalarga subyektiv tarzda yondoshish ehtimolini yuzaga keltiradi. 

Qirg‘izistonda me’yorlar bo‘yicha uchta asosiy soliq (yuridik shaxslar foydasiga 

solinadigan  soliq,  jismoniy  shaxslarga  solinadigan  daromad  solig‘i  va  aktsizlar), 

Qozog‘istonda ikkita (foyda solig‘i va aktsizlar) taqsimlanadi. Soliq tushumlari ichida 

eng  barqaror  bo‘lgan  QQS  to‘lig‘icha  respublika  byudjetiga  o‘tkaziladi  va 

subventsiyalar va dotatsiyalar shaklida nisbatan kam ta’minlangan mintaqalarga qayta 

taqsimlanadi. 

O‘zbekistonda  esa  ko‘rsatilgan  barcha  soliqlar  bo‘yicha  normativlar  har  yili 

qayta ko‘rib chiqiladi va hududlarning iqtisodiy potentsiali hamda byudjet ta’minoti 

ko‘rsatkichlariga  qarab  Prezident  Qarori  bilan  belgilanadi.  Normativlar  qat’iy 

belgilanishining  ijobiy  tomonlari  bilan  birgalikda  salbiy  tomonlari  ham  mavjud. 

Qo‘shni  davlatlarning  tajribalarini  o‘rganish  ular  yo‘l  qo‘ygan  xatolarga  yo‘l 

qo‘ymaslik  va  ular  amaliyotidan  tegishli  xulosalar  chiqarishga  imkon  beradi. 

Birinchidan,  Qirg‘iziston  va  Qozog‘iston  tajribalari  ko‘rsatishicha,  chegaralangan 

me’yorlarni  belgilash  moliyaviy  resurslarni  ma’lum  darajada  qayta  taqsimlash 

zaruratini  tug‘diradi,  ya’ni  dastavval  respublika  byudjetiga  soliqdan  ajratmalar 

ko‘rinishida  mablag‘lar  markaziy  byudjetga  tushadi,  so‘ngra  barcha  mahalliy 

byudjetlarga  istisnosiz  ravishda  subventsiya  ko‘rinishida  mablag‘lar  taqsimlanadi. 

Tabiiyki, bunday hol qarama-qarshi moliyaviy resurslar oqimining ko‘payishiga olib 

keladi, 

bu 

esa 

moliya 

tizimidagi 

munosabatlarning 

sezilarli 

darajada 

murakkablashuviga olib keladi.  

Ikkinchidan, yagona me’yor miqdorini belgilash masalasi ham muammoligicha 

qolmoqda. Masalan, Qirg‘izistonda 35 foizli me’yorni belgilash Bishkek tomonidan 

tartibga solinadigan soliqlarning 65 foizini respublika byudjetiga o‘tkazgani xolda, 

---

354 

respublika byudjetidan subventsiyalar va toifalashtirilgan grantlarni olish vaziyatini 

vujudga  keltiradi.  Shu  sababli  hozirgi  vaqtda  mazkur  mintaqa  uchun  belgilangan 

me’yorlarni o‘zgartirish masalasi turmoqda. 

Qozog‘istonda  ham  belgilangan  50  foiz  me’yorlarda  alohida  olingan 

mintaqalarning  daromadlari  ularning  xarajatlaridan  ortib  ketmoqda.  Shu  sababli 

mahalliy  byudjetlar  daromadlarining  xarajatlardan  oshib  ketishi  hollarida  byudjet 

tomonidan ushbu farqni qaytarib olish ko‘zda tutilgan, ya’ni ular qonun hujjatlarida 

belgilangan  summalar  chegarasida  Ostona  va  Olma-ota  shaharlari  va  viloyatlar 

byudjetlari  tomonidan  respublika  byudjetiga  o‘tkaziladi  hamda  Maslahatlar

99

 

qarorlarida belgilangan summalar chegarasida tumanlar va shaharlar byudjetlaridan 

viloyat byudjetiga rasmiy transfertlar shaklida o‘tkazib beriladi. 

Sharqiy Yevropaning alohida olingan mamlakatlarida shunga o‘xshash oqibatlar 

oldindan  hisobga  olingan  bo‘lib,  mahalliy  va  umumdavlat  (tartibga  solinuvchi) 

soliqlarining  zaruriy  qismi  hisobiga  eng  ko‘p  ta’minlangan  mintaqalarning 

xarajatlarini  qoplash  imkoniyatlaridan  kelib  chiqqan  holdagi  me’yorlar  darajalari 

o‘rnatilgan. Bunday yondoshuv ushbu mintaqa uchun moliyaviy resurslarning o‘zaro 

oqimlari paydo bo‘lishining oldini oladi.  

Me’yorlar  asosida  soliqlarni  byudjetlar  o‘rtasida  taqsimlash  avvalambor 

rejalashtirilgan  soliq  ko‘rsatkichlariga  taalluqlidir.  Biroq,  mahalliy  byudjetlarning 

daromad  bazalarini  mustahkamlashni  rag‘batlantirish,  ularning  soliq  bo‘yicha 

tushumlarini  ko‘paytirish  nuqtai  nazaridan,  rejalashtirilgan  soliq  bo‘yicha 

tushumlaridan  ortiqcha  tushumlarni  taqsimlash  mexanizmi  ham  muhim  ahamiyat 

kasb  etadi.  Shunday  mexanizm  Qirg‘iziston  Respublikasida  qo‘llanilmoqda. 

Rejalashtirilgandan  ortiqcha  olinadigan  soliq  tushumlari  uchun  me’yor  75  foizni 

tashkil qiladi, ya’ni rejalashtirilgandan ortiq yig‘iladigan barcha soliqlardan 75 foizi 

mahalliy byudjetlar ixtiyorida qoldiriladi, bu esa o‘z navbatida ular uchun soliqlarni 

yig‘ishga qiziqishini yanada kuchaytiradi. 

Jahon tajribasining ko‘rsatishicha, byudjet transfertlarini taqsimlash anchagina 

murakkab  masala  hisoblanadi.  Agar  transfertlar  markaziy  hukumatning  faqatgina 

makroiqtisodiy maqsadlariga ko‘ra belgilanganda edi, unga nisbatan diskriminatsion 

yondoshish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Biroq, byudjet tiniqligini ta’minlash uchun 

mahalliy hokimiyat organlariga o‘z byudjet operatsiyalarini rejalashtirish va markaziy 

hukumatning 

siyosiy 

maqsadlarini 

oydinlashtirish 

imkonini 

beruvchi 

me’yorlashtirilgan hisob-kitoblar kerak bo‘ladi. 

O‘tish davri iqtisodiyotiga xos bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarda transfertlarning 

jamlangan  hajmi  markaziy  hukumat  tomonidan  belgilanadi.  Vengriyada  u  har  yili 

byudjet  jarayoni  doirasida  hisoblanadi  va  markaziy  hukumat  tomonidan  olib 

borilayotgan  byudjet  cheklashlari  qattiq  siyosatiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Xuddi  shunday 

                                                           

99

 Qozog’istonda mahalliy hukumat ijroiya organlari 

---

355 

vaziyat  Polshada  ham  kuzatiladi.  U  erda  transfertlarning  hajmi  nisbatan  tiniq  va 

oldindan  taxmin  qilish  mumkin  bo‘lib,  u  formula  yordamida  hisoblanadi.  O‘tish 

iqtisodiyotini boshqa mamlakatlarda (Bolgariya, Latviya, Litva, Gruziya, Qirg‘iziston, 

Rossiya) axborot tomondan kengroq ochiqlik va byudjetlar o‘rtasidagi transfertlarni 

taqsimlashning asoslanganligini ta’minlash bo‘yicha choralar qabul qilingan. 

Jahon  banki  mutaxassislari  tomonidan  keltirilgan  aniq  formulalarning  tahlili 

ko‘rsatishicha, ularning har biri tuzatishlar kiritilishini talab qiladi va undan so‘ng ular 

yanada samaraliroq bo‘lishlari mumkin. Bunda ijobiy holat bo‘lib, ushbu formulalar 

ko‘pgina mamlakatlarda xarajatlarning aniq darajalarining tegishli ko‘rsatkichlarini, 

ya’ni  aholining  soni  va  yoshi  bo‘yicha  tarkibini  hisobga  olishi  hisoblanadi.  Ikkita 

mamlakatda  (Latviya,  Litva)  esa  ba’zi  bir  holatlarda  gorizontal  tenglashtirish  ham 

hisobga olinadi. 

O‘tish iqtisodiyotiga xos bo‘lgan ko‘pgina mamlakatlarda mablag‘ jalb qilish 

amaliyoti submilliy va mahalliy darajalarda o‘z rivojini topdi. Mablag‘ jalb qilishlar 

bir  qancha  manbalardan,  jumladan  yuqori  darajadagi  byudjetlardan,  submilliy  va 

milliy  moliya  institutlaridan  hamda  xususiy  kapital  bozoridan  amalga  oshiriladi. 

Bunda,  mablag‘  jalb  qilishlar  zayomlar  yoki  obligatsiyalarni  chiqarish  shaklida 

amalga oshiriladi. Ushbu mamlakatlardagi mablag‘ jalb qilish amaliyotini kuzatish, 

har bir mamlakat bo‘yicha ushbu instrumentning rivojlanish darajasi sezilarli darajada 

o‘zgaruvchan bo‘lib, u ushbu mamlakatlardagi byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni 

isloh qilish elementlariga mos keladi.  

Shunday  qilib,  turli  mamlakatlar  tajribalarini  umumlashtirish  byudjetlararo 

munosabatlarning  tashkil  qilinishiga  turlicha  yondoshuvlar  mavjudligidan  dalolat 

beradi va O‘zbekiston byudjetlararo munosabatlarini takomillashtirish borasida qator 

saboqlar olishga imkon beradi: