Davlatiy moliya

Davlatning  byudjetdan  tashqari  jamg’armalarini  tashkil  etish  tartibi  va 

shakllantirish  metodlari.  Rivojlangan  mamlakatlarning  ilg’or  tajribalariga 

tayanib aytish mumkinki, odatda Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari  

quyidagi shartli ikki yo’l orqali tashkil etiladi: 

1. Davlat byudjetiga ajratilishi lozim bo’lgan mablag’lar

 

hisobidan muhim 

umumjamiyat ahamiyatiga ega bo’lgan muammolarni hal etish uchun ma’lum bir 

xarajatlarni tashkil etish; 

2.  Davlatning  byudjetdan  tashqari  jamg’armasini  shaxsiy  (o’zlik),  maxsus 

ajratma va badal mablag’lari hisobidan shakllantirish. 

Masalan,  qator  davlatlarda  daromadi  cheklangan  va  ijtimoiy  himoyaga 

muhtoj aholi qatlamini moliyaviy qo’llab-quvvatlash maqsadida Davlat byudjeti 

ko’magida  maxsus  ijtimoiy  sug’urta  fondlari  tashkil  etilgan.  Davlatning 

---

299 

byudjetdan  tashqari  jamg’armalarini  tashkil  etish,  muqaddam  bizning 

tajribamizda ma’lum bo’lmagan, ammo ishlab chiqarishning rivojlanishi, xizmat 

ko’rsatish  ko’lamining  kengayishi  va  moliyaviy  siyosatning  o’zgarishi  natijasida 

paydo  bo’ladigan  muammolarni  maqsadli  va  manzilli  bartaraf  etish  maqsadida 

amalga  oshiriladi.  Shunday  vaziyat  shakllanganda  hukumat  davlat  byudjetdan 

tashqari jamg’armasini tashkil etish uchun maxsus qaror qabul qiladi. Bizda ham 

yuqorida qayd etilgan vaziyatga o’xshash holat vujudga kelishi va mamlakatning 

ijtimoiy  yo’naltirilgan  bozor  munosabatlariga  bosqichma-bosqich  o’tishi 

munosabati  bilan  2004-2009-moliya  yillarini  o’zida  qamrab  olgan  davlatning 

byudjetdan tashqari Maktab ta’limi jamg’armasi tashkil etilgan edi. 

Davlatning  byudjetdan  tashqari  jamg’armasi  har  qanday  maqsadli 

xususiyatga  ega  bo’lib,  odatda  uning  nomida  qanday  maqsad  uchun  tashkil 

etilayotganligi  aks  etadi.  Masalan,  Pensiya  jamg’armasi,  Respublika  yo’l 

jamg’armasi, Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi va h.k. 

Moliya  tizimining  boshqa  bo’g’inlari  kabi  Davlatning  byudjetdan  tashqari 

jamg’armalarini tashkil etishning moddiy manbalari milliy daromad hisoblanadi. 

Bunday jamg’armalarning aksariyat qismi milliy daromadni taqsimlash va qayta 

taqsimlash jarayonida vujudga keladi. 

Amaliyotda  milliy  daromadni  qayta  taqsimlash  jarayoni  orqali  Davlatning 

byudjetdan  tashqari  jamg’armalari  daromadini  shakllantirishning  asosiy  usullari 

bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 

1.  Maxsus soliqlar, yig’imlar va ajratmalar; 

2.  Davlat byudjeti mablag’lari va zayomlar. 

Davlatning  byudjetdan  tashqari  jamg’armalari  daromadlarini  tashkil 

etishning asosiy usuli maxsus soliqlar, yig’imlar va ajratmalar hisoblanadi. Ushbu 

manbalalar hisobidan jamg’armalar daromadlarining 80-90% va hatto 100% ham 

shakllanishi mumkin. 

Davlat byudjeti hisobidan shakllanayotgan mablag’lar amaliyotda qaytarib 

bermaslik sharti bilan dotatsiya va subventsiya ko’rinishida (davlat byudjetidan 

transfertlar shaklida) beriladi. Ayrim hollarda fond daromadlariga turli muddat va 

qiymatda (foizli, foizsiz) bo’lgan zayomlar ham jalb qilinishi mumkin.