Davlatiy moliya

(Davlat byudjeti) – davlatning davlat vazifalari va funksiyalarini moliyaviy 

jihatdan  ta’minlash  uchun  mo’ljallangan  markazlashtirilgan  pul 

jamg’armasi”

69

. 

Davlat  byudjetining  mohiyatini  ochib  berishda  uning  boshqa  taqsimlash 

instrumentlari va moliya tizimining bo’lin-malari bilan o’zaro aloqalari  muhim 

rol  o’ynaydi.  Shu  bois  ta’kidlash  joizki,  davlat  byudjeti  jamiyatning  boshqa 

taqsimlash  instrumentlari  (baho,  kredit,  ish  haqi  va  boshqalar)  va  moliya 

tizimining  bo’linmalari  bilan  uzviy  bog’langandir.  Bunday  o’zaro  bog’liqlik 

davlat  byudjetining  mohiyatidan,  taqsimlash  munosabatlari  tizimidagi  roli  va 

o’rnidan kelib chiqadi. Davlat byudjetdan markaziy taq-simlash mexanizmi sifatida 

foydalanadi, u ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi nisbat (proportsiya)larni tartibga solishga 

yordam beradi. 

Davlat byudjetining baho bilan o’zaro bog’liqligi ikki yoqlamalik xarakterga 

ega. Bir tomondan, davlat byudjeti baho mexa-nizmidan moliyaviy resurslarni jalb 

qilish  uchun  foyda-lanadi.  Masalan,  davlat  byudjeti  daromadlarning  bir  qismi 

qo’shilgan  qiymat  solig’i  shaklida  bo’lib,  bu  soliq  bahoning,  aniqrog’i,  sof 

daromadning  elementlari  tarkibiga  kiradi.  Bu  baho  ko’rinishida  davlat  byudjeti 

tomonidan  sof  daromadning  bir  qismini  davlatning  ixtiyoriga  olishda  alohida 

mexanizm rolini o’ynamoqda. Boshqa tomondan esa, davlat byudjeti mol yetkazib 

beruvchilarning  yo’qotganlarini  qoplash  yo’li  bilan  bahoning  qiymatdan 

farqlanishida  moliyaviy  imkoniyatlar  yaratib,  baholarni  shakllantirishda  ham 

ishtirok  etadi.  Masalan,  mamla-katimizda  agrar  soha  uchun  qishloq  xo’jaligi 

texnikalari va mineral o’g’itlar yetkazib berish bu sohada faoliyat ko’r-satuvchi 

subyektlarga  ularning  haqiqiy  qiymatidan  past  baholarda  amalga  oshirilib, 

baholar  o’rtasidagi  farq  davlat  byudjeti  hisobidan  qoplanadi.  Bunday  hollarda 

davlat  byudjeti  baholarni  shakllantirish  mexanizmidan  foydalangan  holda  qishloq 

xo’jaligi  tarmog’ini  bilvosita  qo’shimcha  moliyalashtiradi.  Aholi  uchun  ijtimoiy 

ahamiyat kasb etuvchi xizmatlar bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplanishi ham 

xuddi shu mexanizmga asoslangan. 

Davlat byudjetining uzoq va qisqa muddatli kreditlar bilan o’zaro bog’liqligi 

ham o’ta muhim ahamiyat kasb etadi. Eng avvalo, amaliyotda davlat byudjeti va 

kredit  resurslarining  o’zaro  almashuvchanligi  tarkib  topganligini  e’tirof  etish 

kerak.  Mablag’larning  kredit  va  davlat  byudjeti  manbalari  bir-birini  to’ldirib 

                                                           

69

 “O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti kodeksi”: T.: “Adolat”, 2014 y. -  9-b.  

---

261 

turishi  mumkin.  Albatta,  bunday  o’zaro  ta’sirchanlik  (bog’liqlik)  obyektiv 

ravishda o’zining chegara-siga ega bo’lib, undan chetga chiqish iqtisodiy jihatdan 

maqsadga muvofiq emas. Masalan, shunday faoliyat sohalari va moliyalashtirish 

obyektlari mavjudki, unda faqat davlat byudjeti va aksincha, faoliyatning tijorat 

turlarida, asosan, kredit hal qiluvchi rol o’ynashi mumkin. 

Davlat  byudjeti  va  kreditning  o’zaro  bog’liqligi  bank-larning  kredit 

resurslarini  shakllantirish  jarayonida  ham  yaqqol  namoyon  bo’ladi.  Davlat 

byudjeti,  avvalo,  zarur  hollarda  banklarning  qat’iy  passivlarini  shakllantirish-ning 

muhim  manbai  sifatida  maydonga  chiqadi.  Ular,  o’z  navbatida,  uzoq  muddatli 

kreditlashtirish (ustav fondi, zaxira fondi, banklarning kredit resurslarini to’ldirish 

uchun ajratiladigan davlat byudjeti mablag’lari va boshqalar) uchun zarur. Bundan 

tashqari,  davlat  byudjeti  hisobvaraqlarida  va  davlat  byudjeti  tashkilotlarining 

hisobvaraqlarida  bo’lgan davlat byud-jetining vaqtincha bo’sh mablag’lari qisqa 

muddatli  kredit-lashtirish  yo’li  bilan  banklarning  kredit  resurslarini  to’ldirishi 

mumkin.  Shu  bilan  birgalikda,  banklarning  kredit  operatsiyalari  daromadlarni 

shakllantirib,  bu  ularning  daromadining  bir  qismini  byudjetga  olishda  manba 

bo’lib xizmat qiladi. 

Iqtisodiy  kategoriya  sifatida  ish  haqi  ham  davlat  byudjeti  bilan  uzviy 

bog’langan. Xususan, ijtimoiy sohada faoliyat ko’rsatayotgan xodimlarning ish 

haqi  fondini  shakllantirishda  davlat  byudjetining  mablag’lari  hal  qiluvchi  rol 

o’ynaydi. 

Davlat byudjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy o’rin egallab, uning 

barcha  bo’linmalari  bilan  bog’langan.  Bunday  bog’lanish  ikki  yo’nalish  – 

byudjetga to’lovlar va byudjetdan moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi.  

Davlat  byudjeti  moliyaning  tarkibiy  qismi  sifatida,  uning  boshqa 

bo’linmalari singari ikki xil funksiyani bajaradi: 

1) taqsimlash; 

2) nazorat. 

Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi orqali uning mohiyati namoyon 

bo’ladi.  Bu  davlat  byudjeti  tomonidan  amalga  oshirilayotgan  taqsimlash 

munosabatlarining  mazmu-nida  yaqqol  ko’rinadi.  Davlat  byudjeti  orqali  amalga 

oshiriladigan  taqsimlash  bu  jarayonning  ikkinchi  (oraliq)  bosqichidir.  Shuning 

uchun  ham  davlat  byudjetining  taqsimlash  funksiyasi  o’ziga  xos  bo’lgan 

xususiyatga ega bo’lib, undan taqsimlangan yalpi ichki (milliy) mahsulotni qayta 

taqsimlashda  foydalaniladi.  Agar  taqsimlashning  birinchi  bosqichida  davlat 

byudjeti  mablag’lari  (byudjetga  to’lovlar)  milliy  daromadda  davlatning  ulushi 

sifatida maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana shu ulush qismlarga 

bo’linadi  va  ko’p  sonli  kanallar  orqali  turli  tadbirlarni  moliyalashtirishga  va 

fondlarni shakllantirishga yo’naltiriladi. 

---

262 

Aholining  byudjetga  to’lovlari  ham  qayta  taqsimlash  xarakteriga  ega. 

Ularning byudjetga turli soliqlar ko’rinishida kelib tushishi ikkinchi taqsimlash 

aktidan  iboratdir.  Ayniqsa,  ijtimoiy  sohada  faoliyat  ko’rsatayotgan  xodimlar 

tomonidan  turli  ko’rinishdagi  soliqlarning  byudjetga  to’lanishi  ham  bu 

mablag’larning  ko’p  sonli  taqsimlash  bosqichlaridan  o’tishini  taqozo  etadi. 

Chunki  juda  ko’p  hollarda  bu  mablag’lar  ancha  oldinroq  davlat  byudjeti 

yordamida  taqsimlanish  bosqichidan  o’tib,  ijtimoiy  sohaga  davlat  byudjeti 

mablag’lari shaklida etib borgan bo’ladi. 

Demak,  mamlakatda  yaratilgan  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulot  (milliy 

daromad)ning alohida olingan bir qismi taqsimlashning davlat byudjeti mexanizmi 

orqali  bir  necha  marta  taqsimlanishi  (qayta  taqsimlanishi)  mumkin.  Bu  davlat 

byudjeti taqsimlash funksiyasining birinchi xarakterli xususiyatidir. 

Amalga oshiriladigan operatsiyalar ko’lamining, pul oqimlarining kengligi va 

tashkil  topadigan  maqsadli  fondlarning  xilma-xilligi  davlat  byudjeti  taqsimlash 

funksiyasining  ikkinchi  xususiyati  bo’lib  hisoblanadi.  Davlat  byudjeti  yalpi  ichki 

(milliy) mahsulotning kattagina qismini taqsimlab, turli maqsadlarga mo’ljallangan 

turli fondlarni shakl-lantiradi. Davlat byudjeti bilan iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning 

barcha bo’linmalari bevosita yoki bilvosita bog’langandir. 

Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasining uchinchi xarakterli xususiyati 

shundan  iboratki,  bunda  taqsimlashning  asosiy  obyekti  bo’lib  jamiyatning  sof 

daromadi (qo’shilgan qiymat solig’i, foyda va boshqalar) maydonga chiqadi. Lekin 

bu  milliy  daromad,  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulot  va  milliy  boylikning  boshqa 

elementlarining  ham  qisman  taqsimlanishi  mumkinligini  inkor  etmaydi.  Davlat 

byudjeti  orqali  soliqlar  shaklida  jismoniy  shaxslarning  daromadlari  ham  qayta 

taqsimlanadi. Shuningdek, davlat byudjeti mexanizmi orqali xo’jalik yurituvchi 

subyektlar o’rtasida ham mablag’-lar qayta taqsimlanishi mumkin. 

Davlat  byudjeti  kanallari  bo’yicha  qiymatning  jamg’arish  va  iste’mol 

fondlari  tomon  harakati  sodir  bo’ladi.  Iqtisodiyotga  xarajatlarning  ma’lum  bir 

qismi,  markazlash-tirilgan  investitsiyalarni  moliyalashtirish  va  ijtimoiy  sohani 

saqlash  bilan  bog’liq  bo’lgan  xa-rajatlarning  asosiy  qismi  davlat  byudjeti 

mablag’lari  hisobidan  amalga  oshiriladi.  Davlatning  moddiy  rezervlari  o’sgan 

qismining  hammasi  ham  byudjetdan  to’liq  moliyalash-tiriladi.  Davlat  byudjeti 

ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirishning asosiy manbai  bo’lib xizmat qiladi, 

ijtimoiy soha xodimlari uchun iste’mol fondining yaratilishini ta’minlaydi. 

Davlat byudjeti orqali taqsimlash jarayoni ko’p bosqichda amalga oshiriladi. 

Agar uning birinchi bosqichi iqtisodiyot sohalarida (birlamchi taqsimlash) amalga 

oshirilsa,  davlat  byudjeti  orqali  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulotning  ikkilamchi 

taqsimlanishi  (qayta  taqsimlanishi)  sodir  bo’ladi.  Uning  uchinchi  bosqichi 

(byudjetdan moliyalashtirish) iqtisodiyot va ijtimoiy soha-larning bo’linmalarini 

---

263 

qamrab  oladi.  Biroq  taqsimlanayotgan  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulotning  ayrim 

elementlari  davlat  byudjeti  orqali  ko’p  martalab  ham  taqsimlani-shi  mumkin. 

Masalan,  ijtimoiy  soha  tashkilotlarining  ijtimoiy  sug’urta  fondiga  to’lovlari 

byudjetli taqsimlashning mahsulidir. Chunki bu soha tashkilotlarida ish haqi fondi 

byudjetdan  moliyalash-tirish  asosida  vujudga  keladi.  Lekin  taqsimlashning 

ikkinchi  bosqichidan  o’tib,  ular  yana  ijtimoiy  sug’urtaga  ajratmalar  shaklida 

byudjetga kelib tushadi. 

Shunday qilib, davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi taqsimlashning ko’p 

martaligi  bilan  xarakterlanadi.  U  ijtimoiy  munosabatlarning  barcha  sohalarida 

namoyon bo’ladi. Jamiyat iqtisodiyot, sog’liqni saqlash, maorif, madaniyat, fan, 

san’at,  mudofaa  va  aholining  turmush  tarzini  yaxshilashda  undan  foydalanadi. 

Faqat davlat byudjetidagina yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlash-ning ana 

shunday xilma-xil shakllari va metodlari namoyon bo’ladi. 

Davlat byudjetining nazorat funksiyasi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. 

Davlat  byudjetiningmilliy  iqtisodiyot  bilan  uzviy  bog’liqligi  takror  ishlab 

chiqarishning barcha bo’linmalarida ahvolning qandayligi to’g’risida ma’lumotlar 

bilan doimiy ta’minlab turadi.  

Mablag’larning  byudjetga  kelib  tushishi,  byudjetdan  ajratiladigan 

mablag’larning  yo’nalishi  va  ulardan  foyda-lanish  ishlab  chiqarish,  taqsimlash, 

almashuv va iste’mol-dagi muvaffaqiyat va kamchiliklarni ifoda etadi. Ular milliy 

iqtisodiyotda 

nomutanosibliklarning 

vujudga  kelayotganligi, 

rivojlanish 

sur’atlaridagi  buzilishlar,  milliy  iqtisodiyotda  sodir  bo’layotgan  taqsimlash 

jarayon-larining  to’g’riligi  va  o’z  vaqtida  amalga  oshirilayotganligi,  ishlab 

chiqarishning  samaradorligi  va  hokazolar  to’g’risida  go’yo  signal  berib  turadi. 

Milliy  iqtisodiyotning  istalgan  bir  sohasi  yoki  korxonaning  moliyaviy  ahvoli, 

albatta,  davlat  byudjeti  bilan  bo’ladigan  o’zaro  munosabatlarga  –  soliqlarga, 

to’lovlarga,  byudjetdan  moliyalashtirish  hajm-lariga  va  hokazolarga    ta’sir 

ko’rsatadi.  Demak,  davlat  byudjeti  orqali  rejadan  og’ish  tufayli  tarmoqlararo 

moliyaviy aloqalar va davriy qisman disproportsiyalar, jamg’arma-larning hajmi, 

mablag’larni o’zlashtirish sur’atlari va boshqalardagi o’zgarishlar yaqqol ko’rinib 

turadi.  Bularning  barchasi  davlat  byudjetining  nazorat  funksiyasiga  umumiylik, 

universallik  xarakterini  beradi  (birinchi  xususiyat).  Bu  esa,  o’z  navbatida,  milliy 

iqtisodiyotni    boshqarishda  davlat  byudjetining  nazorat  funksiyasidan  keng 

foydalanish uchun sharoit yaratadi. 

Davlat byudjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo’lgan ikkinchi xarakterli 

xususiyat  moliyaviy  munosabat-larning  alohida  sohasi  sifatida  davlat 

byudjetining 

yuqori 

darajada 

markazlashtirilganligidan 

kelib 

chiqadi. 

Markazlashtirilganlik har doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot 

berib turishi-ni, ma’lum ketma-ketlikda bo’ysunishning tizimliligini anglatadi. Bu 

---

264 

esa,  o’z  navbatida,  yuqoridan  quyigacha  davlat  moliyaviy  nazoratini  tashkil 

etishga shart-sharoit yaratib beradi. 

Kuchli  majburiylik,  imperativlik  davlat  byudjetining  nazorat  funksiyasiga 

tegishli  bo’lgan  uchinchi  xususiyatdir.  Davlat  byudjeti  davlatniki  bo’lganligi 

uchun uning nazorat funk-tsiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarish vositalaridan biri 

hisoblanadi.  Nazorat  funksiyasining  obyektiv  ravishda  byudjetga  xosligi,  uning 

iqtisodiy  kategoriya  sifatidagi  xususiyati  davlatning  huquqiy  asosga  egaligini 

taqozo  etadi.  Shuning  uchun  ham  davlat  byudjeti  nazorati  o’ta  ta’sirchan  va 

samarali  hisoblanadi.  Davlat  bunday  nazoratni  amalga  oshira  borib, 

subyektlarning  moliyaviy  faoliyatiga  tezkor  ravishda  aralashuvi,  kerakli  hollarda 

esa, u yoki bu jazolarni qo’llashi mumkin. 

Ob’ektiv  ravishda  byudjetga  xos  bo’lgan  nazorat  funk-tsiyasi  faoliyatning 

barcha  sohalarida  davlat  tomonidan  keng  qo’llaniladi.  Byudjetni  rejalashtirish 

jarayonlarida  va  uni  ijro  etishda  subyektlar  faoliyatining  barcha  tomonlari 

tekshirilishi  yoki  nazorat  qilinishi  mumkin.  Bunday  nazorat,  odatda,  quyidagi 

maqsadlarni ko’zda tutadi:  

1) davlat  byudjetining  daromadlarini  oshirish  uchun  pul  mablag’larini  jalb 

qilish; 

2) mablag’larni sarflashning qonuniyligini ta’minlash; 

3) moliyaviy 

(byudjet) 

mexanizm 

orqali 

ishlab 

chiqarishning 

samaradorligini oshirish. 

Davlat  byudjetining  funksiyalari  uning  iqtisodiy  mohi-yatini  ifoda  etib, 

byudjetni rejalashtirish jarayoni va uni ijro etishda o’zini namoyon etadi. 

Davlat  byudjetiningtaqsimlash  va  nazorat  funksiyalari  o’z  harakatlari 

davomida miqdoriy va sifat tomonlarga egadir. 

Taqsimlash  funksiyasining  miqdoriy  tomoni  u  yoki  bu  fondning  hajmini 

ifodalashi  bilan  xarakterlanadi.  Bunda  turli  fondlarning  nisbatlari    va    ularning 

miqdoriy  para-metrlarini  to’g’ri  aniqlash  nazarda  tutilayapti.  Bu  yerda  har  ikki 

funksiyaning  harakati  bir  xilda  muhimdir.  Agar  davlat  byudjetiningtaqsimlash 

funksiyasi u yoki bu fondni oshirish yoki kamaytirish yo’li bilan uni ko’zlangan 

darajaga  etkazishga  sharoit  yaratar  ekan,  uning  nazorat  funksiyasi  esa  ana 

shunday taqsimlashning natijasini, uning ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlashga 

imkon beradi. 

Taqsimlashning  sifat  tomoni  davlat  byudjeti  tomonidan    subyektlar 

faoliyatiga  har  tomonlama  faol  ta’sir  ko’r-satadi  va  o’zida  chuqur  aloqalarni 

ifodalaydi. Byudjetdan moliyalashtirishdan to’g’ri foydalangan holda fondlarning 

shakllantirilishi  davlat  byudjeti  mablag’larini  iqtisod  qilib,  ulardan  samarali 

foydalanishiga,  iqtisod  rejimiga  rioya  qilinishiga,  subyektning  barcha 

bo’linmalarida  samara-dorlikni  oshirishga  xizmat  qiladi.  Bunga  davlat 

---

265 

byudjetiningtaqsimlash  funksiyasi  faqat miqdoriy  omillarga bo’ysun-dirilganda 

emas, balki u sifat ko’rsatkichlariga ham bog’langandagina erishilishi mumkin. 

Bu  holatda  davlat  byudjetiningnazorat  funksiyasi  ham  o’z  yo’nalishini  biroz 

o’zgartiradi: u faqat fondlarning miqdoriy jihatdan nomuvofiqligi to’g’risida emas, 

balki  ana  shu  nomuvofiq-liklar  sifat  ko’rsatkichlariga  ham  ta’sir  ko’rsatganligi 

to’g’risida signal beradi. 

Davlat  byudjetining  ikkala  funksiyasidan  foydalanish  natijasida  davlat