Davlat tilini rivojlantirish departamenti davlat tilida ish yuritish

Muqaddima
eski uyg‘ur, arab va boshqa yozuvlarda bitilgan juda ko‘plab 
hujjatlar, umuman, yozma manbalar m a’lum.
Sharqda X -X IX asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar, 
arznoma, qarznomalar, vasiqa, tilxat yoki mazmunan shunga 
yaqin hujjatlar nisbatan keng tarqalgan. Yorliqlar mazmunan 
xilma-xil bo‘lgan: xabar, tavsif, farmoyish, bildirish, tasdiqlash 
va h.k. Bu o ‘rinda Tocxtamishxonning 1393-yilda polyak qiroli 
Yag‘aylaga yoMlagan yorlig‘i, Temur Qutlug‘ning 1397-yilda- 
gi yorlig‘i, Zahiriddin Bobuming otasi Umarshayx Mirzoning 
marg‘ilonlik Mir Sayid Ahmad ismli shaxsga 1469-yilda bergan 
yorlig‘i,! Toshkent hokimi Yunusxo‘janing 1797-yil 2-iyunda 
Peterburgga - Rossiya podshosiga o ‘z elchilari orqali yuborgan 
yorlig‘i2 va boshqalami eslab o ‘tish mumkin.
Mazkur davr yorliqlarida o ‘ziga xos lisoniy qolip shakl- 
langan, yorliqlar matn jihatidan an’anaviy tarkibiy qismlarga 
ega b o ‘lgan. Masalan, eslab o ‘tilgan yorliqlaming birinchisi
- «To‘xtamish so‘zim Yag‘aylag‘a» deb, ikkinchisi «Temur 
Qutlug* so‘zim» deb, uchinchisi esa - «Sulton Umarshayx 
Bahodur so ‘zim» deb boshlangan. Bayonda ham muayyan 
qolip bor, shuningdek, albatta, yorliq yozilgan sana va joy 
ko‘rsatilgan.3
XIX asrda Q o‘qon xonligida keng tarqalgan hujjatlardan 
biri «patta»lardir.4 Pattada m a’lum kishiga muayyan miqdor- 
dagi pul, mahsulot, urug‘ (don) yoki boshqa narsalami berish 
lozimligi haqida m a’lumot aks ettirilgan. Patta matnlarida 
ham o ‘ziga xos doimiy muayyan tarkib va nutqiy qolip bor- 
ki, bu ham o ‘zbek (turkiy) hujjatchiligi uzoq tarixiy tajriba va 
tadrijiy takomil mahsuli ekanligining dalilidir.
1 Qarang: Sodiqov Q. Eski uyglur yozuvi. T. 1989, 34-35-betlar.
2 ЦГВИА РФ, Архив внешней политики России. Фонд Ташкентские дела, опись 
111/1, дело № 1, опись 132/1, дело № 6.
3 Yorliqlaming xususiyati va matniy tarkibiy qismlari haqida qarang: Григорьев 
А.П. Конкретные формуляры чингизидских жалованных грамот XIII-XV вв. 
//: Тюркологический сборник. - М., 1978, стр. 1 9 8 -2 1 8 .
4 Qarang: Троицкая A.JI. Ганчи, Ганчибоши в Кокандском ханстве (XIX в.) // 
Тюркологические исследования. М. - Д., 1963. стр. 252.
7

---

Muqaddima
O ktyabr to ‘ntarishidan key in sho‘rolar tuzumi iqtisodiy, 
ijtim oiy-siyosiy va madaniy hayotning barcha sohalarini o ‘zi- 
ning istibdod y o ‘rig ‘iga soldi. Butun mamlakatdagi hujjatchi- 
lik, idoraviy ish yuritish tamoyillari ham bu yo‘riq sirtm og‘idan 
chetda qolmadi. Mohiyatan o ‘ta g ‘irrom til siyosati tufayli 
m illiy jum huriyatlardagi tillarning ijtimoiy mavqei pasayib 
bordi. Turkiston o ‘lkasining 1918-yildagi Asosiy qonunida 
o ‘zbek va rus tillari davlat tili deb e ’lon qilingan. Holbuki, 
o ‘sha davrdagi o ‘lka nufusining 37 foizini o ‘zbeklar, 35 foi- 
zini qirg‘izlar (qozoqlar bilan birga), 17 foizini tojiklar va ati- 
gi 7 foizinigina ruslar tashkil etar edi. Bu hoi hisobga olinsa, 
davlat tilini belgilashdagi mantiqning sog‘lom emasligini aniq 
ko'rish mumkin. Tabiiyki, rasman o ‘zbek va rus tillari davlat 
tili deb e ’lon qilingan bo‘lsa-da, amalda idoraviy ish yuritish 
rus tilida olib borilavergan.
Mehnatni ilmiy tashkil qilish muammolariga bag‘ishlab 
1921-yilda o ‘tkazilgan Butun Rossiya konferensiyasi kun 
tartibiga kiritilgan boshqarish mehnatini ilmiy tashkil qilish 
va hujjatlar bilan ishlash masalasi, shuningdek, mamlakatda 
bu ishlami muvofiqlashtiruvchi va yo ‘lga solib turuvchi max- 
sus tashkilot tuzish masalasining asl mohiyati ham rus tilining 
ijtimoiy mavqeini yanada kuchaytirishdan iborat edi.
Sho‘ro siyosati go‘yoki o ‘zini «millatlar va tillarning 
tengligini ta ’minlash» tamoyilini amalga oshirganday qilib 
ko‘rsatish maqsadida jumhuriyatimizda idoraviy ish yuri- 
tishni o ‘zbekchalashtirish borasida b a’zi harakatlami amalga 
oshirgan. 0 ‘zbekiston jum huriyatining inqilobiy qo‘mitasi 
1924-yilning 31-dekabrida 48-raqamli bir qaror qabul qilgan. 
Bu qaroming nomi aynan mana bunday: «Ishlami o ‘zbek tilida 
yurgizish ham О ‘zbekiston jum huriyatining inqilobiy q o ‘mi- 
tasi huzurida markaziy yerlashtirish hay’ati va mahallalarda 
muzofot yerlashtirish h ay’atlari tuzilish(i) to ‘g ‘risida». Ush- 
bu qaror, unda ta ’kidlanishicha, sho‘ro idoralarining ishlarini 
yerli xalqqa yaqinlashtirish maqsadi bilan qabul qilingan.
8
»

---