Davlat tilida ish yuritish

 
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
 
Kasb-hunar so‘zlari rasmiy uslub qanday qo‘llaniladi? 
2.
 
Kasb-hunar  so‘zlarining  hujjatchilik  xarakteri  hosil  bo’lishiga  misollar 
keltiring. 
3.
 
Kasb-hunar  so‘zlarining  shevaga  xos,  eskirgan  shakllari  rasmiy  uslubda 
qanday ishlatiladi? 
4.
 
Kasb-hunar  so‘zlarining  umumiste’moldagi  variantlari  rasmiy  uslubda 
nima uchun ushlatilmaydi? 
5.
 
Kasb-hunar  so‘zlarining  rasniy-idoraviy  uslubda  qo‘llanishiga  misollar 
yozing va tahlil qiling.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
68 
19- MAVZU:
 
KASB-HUNAR SO‘ZLARINING  SINONIMIYASI 
 
REJA: 
1.
 
Sinonimlik tushunchasi. 
2.
 
Kasb-hunar so‘zlarining uslubiy xosligi.
 
3.
 
Kasb-hunar so‘zlarining almashtirib qo‘llash.
 
 
Tayanch so‘z va iboralar: 
sinonimya hodisasi, uslubiy farqlanish, termin. 
 
 
Kasb-hunar  so‘zlari  atamalar  tarkibidagi  yirik  guruh  hisoblanib,  ular  faqat 
kasb-hunarga oidligi bilan atamalarning boshqa turlaridan farq qiladi. Kasb-hunar 
so‘zlari  atamalarga  nisbatan  biroz  erkinroq  va  ba’zi  hollarda  ularning  ma’nolari 
birdan  ortiq  bo‘lishi  ham  mumkin.  Shuning  uchun  ularda  ma’nodoshlik 
xususiyatilari mavjud. 
Ma’nodoshlik  deganda,  odatda,  talaffuzi,  yozilishi  har  xil,  ammo  umumiy 
ma’nosi  bir  xil  bo‘lgan,  qo‘shimcha  ma’no  nozikligi,  emotsional  buyog’i, 
qo‘llanishi  bilan  farq  qiluvchi  so‘zlar  tushuniladi.  Ana  shunday  umumiy, 
birlashtiruvchi  ma’nosi  bor  so‘zlar  sinonimik  qator  deyiladi.  Sinonimik  qatoda 
ikki  yoki  undan  ortiq  so‘z  qatnashadi.  Masalan: 
aniq,  ochiq,  yaqqol,  ravshan, 
yorqin,  oydin,  ayon; 
sinonimik  qatorida  eshitish,  ko‘rish,  tushunish  jihatidan 
yaxshi, to‘la ifodali ma’noni anglatmoqda. 
Aniq 
so‘zi  bosh ma’noni ochib beradi; 
parvarish, tarbiya, qarov 
sinonimik qatoridagi so‘zlar esa o‘stirish, asrash, voyga 
yetkazish  maqsadida  qilinadigan  harakatni  bildiradi.
    Peshona,  manglay 
sinonimik  qatoridagi  so‘zlar  esa  boshning  soch  bilan  qosh  oralig’idagi  qismini
;
 
og’ir,  vazmin,  zildek,  zil-zambil,  zalvarli 
qatordagi  so‘zlar  katta  o‘g’irlikka  ega, 
yengilning  aksi
;
 
tur,  nav,  xil,  toifa 
qatori  esa  umumiy  belgilari  bilan  birlashgan 
narsa-predmetlarning guruhi kabi ma’nolarni anglatadi.    
 Ularni  atamachilikda  sinonimlar  ham  deyiladi.  Sinonimiya  hodisasi  tilning 
muhim kategoriyasi bo‘lib, nutq rang-barangligi, ta’sirchanligi va ma’no ko‘lami 
kengayishini  ta’minlaydi.  Shuning  uchun  Sinonimiya  hodisasi  leksik,  sintaktik, 
frazeologik, morfologik kabi turlarga ajratiladi. 
   Kasb-hunar  so‘zlari  ham  o‘zaro  sinonimik  munosabatga  kirishadi.  Masalan:  
O‘qituvchi,  pedagog,  muallim,  domla,  muddaris,  ustoz 
sinonimik  qatori  kasbga 
oid bo‘lib, ularning umumiy ma’nosi o‘qitish, ta’lim-tarbiya bilan shig’ullanuvchi 
shaxsni  anglatadi. 
Vrach, hakim  shifokor, tabib, davolovchi 
sinonimik  qatori  esa
 
kishi  salomatligini  tiklash  bilan  shug’ullanuvchi  kasb  egalarining  umumiy 
nomlaridir. 
Kosib,  etikdo‘z,  yamoqchi,  poyafzal  usta
  turkum  so‘zlari  esa  o‘yq 
kiyimini  tuzatuvchi  kasb  egasini  bildirishi  bilan  sinonimiya  hodisasini  yuzaga 
keltirmoqda. 
  
Sinonimik  qator  hosil  qilgan  kasb-hunar  so‘zlari  uslubiy  jihatdan  farqlanishi 
mumkin.  Masalan; 
O‘qituvchi,  pedagog,  muallim,  domla,  mudarris,  ustoz, 
murabbiy 
sinonimik  qatoridagi  o‘
qituvchi 
so‘zi  so‘zlashuv,  badiiy,  rasmiy, 
publitsistik  uslublarda  barobar  qo‘llaniladi: 
O‘qituvchi  kirdi
(Og’zaki  nutq).
 
O‘qituvchi vazifasiga ishga qabil qilinsin (
rasmiy-idoraviy  uslub
).  O‘qituvhi  asr 
boshlarida eng yaxshi faol shaxsga aylandi
(Publitsistik uslub)
.  O‘qituvchmiz shu 
voqeadan  so‘ng  ancha  kam  gap  bo‘lib  qoldi 
(badiiy  uslub). 
Pedagog
  so‘zi  esa 

---

 
69 
ilmiy  va  publitsistik  uslublarda  faol  ishlatiladi: 
Pedagoglarning  an’anaviy 
kengashiga  xush  kelibsiz!
  (Publitsistik  uslub). 
Pedagoglar  shaxsni  tarbiyalovchi 
ijtimoiy  qatlamdir
(Publitsistik  uslub). 
Pedagog
 
atamasi  ilk  bor  fanga  fransuz 
olimlari  tomonidan  olib  kirilgan(
ilmiy  uslub
).  Muallim,  mudarris 
so‘zlari  ham 
kasb  egasini  anglatadi,  ammo  ular  nisbatan  eskirgan.  Shunday  bo‘lsa-da,  badiiy 
asarlarda  ma’lum  bir  tarixiy  davrni  aks  ettirish  uchun  ishlatiladi.  Lekin,  diniy 
o‘quv  yurtlarida  ba’zan  ushbu  so‘zlar  so‘zlashuv  uslubda  ishlatilishi  uchraydi. 
Domla
    so‘zi  esa  faqat  so‘zlashuv  uslubiga  xos  bo‘lib,  ba’zan  badiiy  uslubda 
qahramon  xarakterini  ochib  berish  uchun  muallif  tomonidan  qo‘llaniladi. 
Shuningdek, 
domla so‘zi 
o‘zidan oldin
 
yashab o‘tgan, olim, ustoz adiblarga ham 
nisbat  beriladi:
  Mening  birinchi  she’riy  to‘plamim  –  “Mitti  yulduz”  Mirtemir 
domla  tahriri  ostida  chop  etilgan
.(A.Oripov.  Publitsistik  uslub) 
Agar  biz 
domlamizning  yo‘llarini  davom  ettirish  niyatida  qalam  tebratayotgan  ekanmiz, 
demak,  adolat  uchun  hallollik  bilan  mehnat  qilishimiz  shart.
  (Publitsistik  uslub. 
Ozod Sharafiddinov zamondoshlari xotirasida. 2007 yil.) 
 Ustoz 
so‘zida  atamalikdan  ko‘ra  umumite’mollik  xusuisyati  ko‘proq,  lekin 
qaysidir  ma’noda  o‘qitish,  ta’lim-tarbiya  berish  bilan  mashg’ul  kishilarni 
anglatadi.  Ammo,  uning  qamrovi  kengroq.  Masalan,  san’atkorlar  o‘zidan  biroz 
tajribali  kishilarni  ham  o‘zlariga  ustoz  deb  bilishadi.  Agarchi  u  kishi  bevosita 
ularga  ta’lim  yoki  tarbiya  bermagan  bo‘lsa-da.  Shunday  bo‘lishiga  qaramay  bu 
so‘z    badiiy,  publitsistik  va  so‘zlashuv  uslublarida  ishlatiladi. 
Murabbiy
  so‘zi 
o‘zida tarbiya va ta’lim beruvchi ma’nosini mujassamlagan. U ko‘proq so‘zlashuv 
va  puvlitsistik  uslubda  ishlatiladi: 
Biz  Mirtemir  domlani  yoshlar  murabbiysi 
deyishga o‘rganib qolganmiz.
 (A.Oripov. Publitsistik uslub)   
Doktor,  vrach,  hakim,  shifokor,  tabib 
sinonimik  qatoridagi   
doktor,  vrach
 
so‘zlari  nutqning  rasmiy,  badiiy  va  so‘zlashuv  uslublarida  ko‘p  ishlatiladi: 
–  E, 
kechirasiz  doktor,–  Xatamjon  Mirsidiqni  ko‘rib  qolib  dokadek  yuziga  qon 
yugurdi.
  (O‘lmas  Umarbekov.  Hayot  qo‘shig’i.  Badiiy  usub.)  –
Do‘xtirga 
chrashdim,  biram  vahima  qiladiki
.(Og’zaki  nutq). 
Vrach
  so‘zi  ham 
doktor
  so‘zi 
kabi tibbiyot xodimlarining umumiy nomini ifodalaydi. 
Bosh vrachning 2007 yil 
12-sentabrdagi  №  123-  buyrug’iga  asosan  ushbu  dalolatnoma  tuzildi.
(Rasmiy 
uslub).  
Vrachning kelmaganidan xavotir olib, yo‘lga chiqqan cho‘ponlar uni olib 
ketishgan ekan.
 (O‘lmas Umarbekov. Hayot qo‘shig’i. Badiiy usub). 
Vrach degan 
kasalga  qaramaydimi?
(Og’zaki  nutq.) 
Shifokor
  so‘zi  publitsistik,  badiiy,  rasmiy 
uslublarida keng ishlatiladi:  
Shifokor o‘zining samimiyligi, xushmuomalasi bilan 
dadamning  mehrini  qozondi.
(“Qalb  sadosi”  gazetasi.  №  21.Publitsistik  uslub.) 
Hakim,  tabib
  so‘zlari  ilmiy,  badiiy  va  so‘zlashuv  uslubda  ko‘p  ishlatiladi: 
Hakimlikda  ham  turfa  xislat  edi  mujassam
, 
Xususan  u  tabiblikda  pur  hunar 
edi.
(“Hakim va ajal” dostoni) 
 
 
 
Kasb-hunar  so‘zlari  o‘z  navbatida  almashinib  qo‘llanishi  ham  mumkin. 
Bunda  ularning  ma’nodoshligi  asos  bo‘ladi.  Masalan:  vrach  va  shifokor  so‘lari 
rasmiy  uslubda  o‘rinli  qo‘llanishi    mumkin.  Solishtiring: 
Shifokop  vazifasiga 
ishga qabul qilinsin–
 
 vrach lavozimiga ishga qabul qilinsin.
 Lekin, tabib, hakim 
so‘zlarini  shifokor,  vrach  so‘zlari  bilan  hamma  vaqt  ham  almashtirib  qo‘llab 

---

 
70 
bo‘lmaydi.  Chunki,  tabib,  hakim  so‘zlari  eskirgan  atama  sifatida  bo‘lib,  vrach 
atamasida baynalmilallik xususiyati mavjud.  
 
KASB-HUNAR SO‘ZLARI  SINONIMIYASI VA ULARNING USLUBIY 
FARQLANISHI 
 
 So‘zlashuv 
uslubi 
Ilmiy-
kitobiy 
uslub 
Rasmiy-
idoraviy 
uslub 
Badiiy 
uslub 
Publitsisti
k uslub 
Kasb-hunar 
so‘zining 
asosiy ma’nosi 
Kosib, 
yamoqchi 
usta, 
nunarmand 
 Kosib, 
hunarmand 
Kosib, hunar 
mand, usta, 
poyafzal 
ta’mirlovchi 
Kosib, 
etikdo‘z, 
yamoqchi 
Kosib, 
etikdo‘z 
Oyoq 
kiyimini 
ta’mirlash 
bilan 
shug’ullanadigan 
kishi 
Chevar, 
tikuvchi 
tikuvchi 
Tikuvchi, 
kasanachi 
Chevar, 
tikuvchi 
tikuvchi 
Ust kiyim tikadi- 
gan hunarmand 
Domla, 
o‘qituvchi 
pedagog 
O‘qituvchi 
O‘qiruvchi 
O‘qituvchi, 
pedagog, 
muallim, 
domla, 
muddaris, 
ustoz, 
murabbiy 
O‘qituvch
i, 
pedagog 
domla, 
ustoz, 
murabbiy 
Ta’lim  va  tarbiya 
beruvchi kishi 
Xaridor, 
mijoz 
Iste’molchi  Iste’molchi 
Xaridor, 
sotib oluvchi, 
mijoz, 
Xaridor, 
sotib 
oluvchi, 
mijoz, 
iste’molchi 
Iste’molc
hi 
Xaridor, 
Kishilarga  savdo 
xizmati  ko‘rsatish 
bilan 
shug’ullanuchi 
kishi. 
Xo‘jayin, 
Boshliq,  
rais,  
Katta, 
kattakon, 
ulug’ 
Rahbar, 
rahnamo, 
peshvo, 
sarvar 
Rahbar, 
boshliq 
Rahbar, 
rahnamo, 
peshvo, 
sarvar 
Boshliq,  
rais,  
Rahbar, 
boshliq 
Guruh, 
jamoa, 
tashkilot        va 
sh.k.lar 
ish-
harakatida 
bosh 
bo‘luvchi kishi 
buyruq 
Buyruq, 
farmon 
Buyruq, 
farmon 
Buyruq, 
farmon, amr 
Buyruq, 
farmon 
Biror ishni baja- 
rishga  yoki  tartib 
qoidaga  bo‘ysu 
nishni 
talab 
qiluvchi ko‘rsatma   
Talaba, 
O‘quvchi, 
student 
O‘quvchi 
Ta’lim 
oluvchi, 
O‘quvchi 
Talaba, 
O‘quvchi, 
student 
Talaba, 
o‘quvchi 
O‘rta maxsus kas- 
bi-hunar tizimida 
 ta’lim oluvchi