Davlat tili haqida

Urg’u
So’zdagi bo’g’inlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq ohang bilan aytilishi so’z urg’usi yoki leksik urg’u deb nomlanadi. So’z urg’usining shartli belgisi (‘)
O’zbek tilida leksik urg’uga xos bo’lgan asosiy xususiyatlardan biri shundaki, urg’u ko’pincha so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi. M: ke-la-jak, yu-ma-loq. Ammo urg’u hamma vaqt so’zning oxirgi bo’g’iniga tushavermaydi. M: ham-ma, op-poq, bar-cha
O’zbek tilida leksik urg’uga xos bo’lgan yana bir xususiyat urg’uning ko’chuvchanligidir, ya’ni qo’shimcha qo’shilishi bilan urg’u ham keyingi bo’g’inga ko’chadi. M: paxta, paxtakor, paxtakorlar, paxtakorlarimiz, paxtakorlarimizning. Ammo urg’uning ko’chuvchanligi hamma vaqt ham saqlanavermaydi, chunki tilimizda urg’u qabul qilmaydigan qo’shimchalar ham mavjud. M: yigirma, yigirmata, yigirmatacha
O’zbek tilida leksik urg’u ba’zan ma’no farqlash uchun xizmat qilishi mumkin. Bunda urg’u:
a) omonim so’zlarda ma’no farqlash uchun xizmat qilishi mumkin.
M: atlas (xarita) – atlas (mato), tortma (ot) – tortma (fe’l), fizik (ot) – fizik (sifat), toza (sifat) – toza (ravish).
Bunday so’zlar omonim so’zlar yoki omograflar (ya’ni yozilishi bir xil, talaffuzi har xil so’zlar) deb nomlanadi.
b) paronim so’zlarda ma’no farqlash uchun xizmat qilishi mumkin.
M: azm (qaror) – azim (katta), amr (farmon) – amir (hukmdor), ahl (odamlar) – ahil (inoq), adl (adolat) – adil (tik)
Bir bo’g’inli so’zlarda, odatda, urg’u bo’lmaydi. M: men, sen, gul, nok, kel. Urg’u bo’lishi uchun bir bo’g’in boshqalariga nisbatan kuchliroq ohang bilan aytilishi kerak. Ammo qator undosh bilan tugagan bir bo’g’inli so’zlarda urg’u bo’ladi.
M: asl, asr, nasr, nazm, uzr, umr, mehr, rah, mat, satr, fikr kabi bir bo’g’inli so’zlarda urg’u bo’ladi, chunki talaffuzda qator undosh orasida qisqa unli orttirilishi mumkin.
Bir bo’g’inli so’zlar sof ko’makchilar yoki affiks yuklamalar bilan birga kelganda urg’u qabul qiladi. M: sen bilan, sen-chi
Fonetik yo’l bilan hosil bo’lgan kuchaytirma sifatlarda urg’u birinchi bo’g’inda bo’ladi. M: qip-qizil, soppa-sog’, yum-yumaloq