Davlat pedagogika

Rivojlantiruvchi: Talabalarningo‘smirlikYoshdagibolalarningYoshvapsixologikxususiyatlariniinbatgaolganxoldaularbilanishlash, muammolivaziyatlarniechishko‘nikma-malakalarinirivojlantirish
6.1.O‘smirlikYoshidagio‘quvchilarningxulq-atvorxususiyatlari

O‘smirlik 10-11 Yoshlardan 14-15 Yoshlargachabo‘lgandavrnitashkiletadi. Hozirgio‘smirlaro‘tmishdoshlariganisbatanjismoniyaqliyvasiyosiyjihatdanbirmunchaustunlikkaega. Ulardajinsiyetilish, ijtimoiylashuvjarayoni, psixiko‘sisholdinroqnamoyonbo‘lmokda. Aksariyato‘quvchilardao‘smirlikYoshigao‘tish, asosan, 5-sinflardanboshlanadi. «Endio‘smirbolaemas, biroqkattahamemas» - aynishuta’rifo‘smirlikdavriningmuhimxarakterinibildiradi.O‘smirlik – bolalikdankattalikkao‘tishdavribo‘lib, fiziologikvapsixologikjihatdano‘zigaxosxususiyatlaribilanxarakterlanadi. Bubosqichdabolalarningjismoniyvapsixiktaraqqiyotijudatezlashadi, hayotdagiturlinarsalargaqiziqishi, yangilikkaintilishortadi, xarakterishakllanadi, ma’naviydunyosiboyiydi, ziddiyatlaravjoladi. O‘smirlikbalog‘atgaetishdavribo‘lib, yangihislar, sezgilarvajinsiyhayotgataalluklichigalmasalalarningpaydobo‘lishibilanhamxarakterlanadiBuYoshdao‘smirrivojidakeskino‘zgarishlarro‘yberaboshlaydi. Buo‘zgarishlarfiziologikhamdapsixologiko‘zgarishlardir.Bo‘ygao‘sishbirtekisbormaydi: qiz-bolalar 5-7 smo‘ssalar, o‘g‘ilbolalar 5-10 smo‘sadilar. Bo‘yigakarabo‘sishpaysimonilksuyaklarninguzunlashishivaumurtqaqisminingkattalashishihisobigaro‘yberadi.

Og‘izbo‘shlig‘ivahalqumdagio‘zgarishlaroqibatidatovushtembrihamo‘zgaradi. Buo‘g‘ilbolalardaqizbolalarganisbatanko‘prokdarajadasodirbo‘ladi. O‘g‘ilbolalarningtovushivazminrokbo‘libqoladi, do‘rillaydi.

Garchibudavrdamushaklartezsur’atbilano‘ssaham, mustahkamlashsaham, lekinbaribiroyoqvaqo‘lsuyaklariningo‘sishsur’atiorqadaqoladi. O‘smirlardabuxususiyatularningbeso‘naqayxatti-harakatlarida, yurish-turishlaridagiqo‘pollikka, katta-kattaodimtashlashlarigasababbo‘ladi.

Fiziologiko‘zgarishjinsiyetilishningboshlanishivabubilanbog‘liqravishdatanadagibarchaa’zolarningmukammalrivojlanishivao‘sishi, hujayravaorganizmtuzilmalariningqaytadanshakllanaboshlashidanamoyonbo‘ladi. Organizmdagio‘zgarishlarbevositao‘smirendokrinsistemasiningo‘zgarishlaribilanbog‘liqdir. Budavrdaichkisekretsiyabezlaridanbirigipofizbeziningfunksiyasifaollashadi. Uningfaoliyatiorganizmto‘qimalariningo‘sishivamuhimichkisekretsiyabezlarining(qalqonsimonbez, buyrakustibezivajinsiybezlar) ishlashinikuchaytiradi. Natijadabo‘yo‘sishitezlashadi, jinsiybalog‘atgaetish (jinsiyorganlarningrivojlanishi, ikkilamchijinsiybezlarningpaydobo‘lishi) amalgaoshadi.Ko‘krakqafasihamgavdaningbo‘yo‘sishiganisbatansekinrivojlanadi. Buningnatijasidaayrimo‘smirlarningelkasi, ko‘kragitorbo‘libqoladi, buesao‘znavbatidakislorodetishmasligiga, nafasqisishigaolibkeladi. Kislorodetishmasliginatijasidaruhiyfaoliyatgaputuretadi. Budavrdayurakkengayishibilanqontomirlarihamyo‘g‘onlashadi. Qonaylanishsistemasiningqaytaqurilishi, vegetativnervsistemasidagibarqarorlikqonaylanishinibuzadivao‘smirdaba’ziqonbosiminingortishiro‘yberadi.

Budavrdaayniqsajinsiybezlarfaoliyatikuchayadi. O‘smirdaro‘yberadiganbiologik-jismoniyo‘zgarishnatijasidauningpsixikdunyosidatubburilishnuqtasivujudgakeladi.O‘smirlikYoshidaularningxulq-atvorigaxosbo‘lganalohidaxususiyatlarnijinsiyetilishningboshlanishibilanizohlabbo‘lmaydi. Jinsiyetilisho‘smirxulq-atvorigaasosiybiologikomilsifatidata’sirko‘rsatib, buta’sirbevositaemas, balkiko‘proqbilvositadir.

O‘smirlaro‘zlarinikattalardektutishgaharakatqiladilar. Ularo‘zlarininglayoqat, qobiliyatvaimkoniyatlarinima’lumdarajadao‘rtoqlarivao‘qituvchilarigako‘rsatishgaintiladilar. Buholatnioddiykuzatishyo‘libilanhamosonginako‘rishmumkin. O‘smirlikdavri«o‘tishdavri», »krizisdavr», «qiyindavr» kabinomlarniolganpsixologikko‘rinishlaribilanxarakterlanadi. CHunki, buYoshdagio‘smirlarningxatti-harakatidamuqobil, yangisharoitlardao‘zo‘rninitopaolmaganligidanpsixikportlashhollarihamkuzatiladi. O‘zdavridaL.S. Vigotskiybundayholatni “psixikrivojlanishdagikrizis» debnomlagan.Kichikmaktabdavridanso‘ngbolaalohidaolinganshaxssifatidao‘z-o‘zigamunosabatinishakllantirishjarayonidaasosanikkibosqichniboshidankechiradi. Bubosqichlaro‘smirlikYoshiniikkixildavrga - kichiko‘smirlikdavrivakattao‘smirlikdavrlarigato‘g‘rikeladi. Birinchibosqichdao‘smiro‘zini ”bola”lardanajratib, endio‘zinikattalarolamigamansubliginita’kidlamoqchidekbo‘ladi.Kattalarhayotigakirishgaqiziqisho‘smirlarningasosiyxarakteristikalarihisoblanadi.

Budavruchunkattalarningxatti-harakatlarigataqlidqilishvao‘ziningmanashuyarashmaganqiliqlarigatanqidiybahoberaolmaslik, uningkattaYoshlikishilargayaqinbo‘lishi, yordamberayotganbirguruhtengdoshlaribilanortiqdarajadabog‘liqbo‘libqolishivashusingariholatlarxarakterlidir. Ikkinchibosqichdao‘smirendio‘ziningYoshbolaemasligigashubhaqilmaydivao‘zliginianiqanglayboshlaydi, o‘zshaxsiniulug‘lab, o‘zigaxosharakatlarqilaboshlaydi.O‘smirlarnio‘zshaxslarihaqidagifikrlarko‘prokqiziqtiradi, ularo‘zlarinibilishga, maqsadlirivojlantirishga, tarbiyalashgaharakatqiladilar.

O‘smirlikdavridaichkierkinlikningo‘sishida, o‘z-o‘zinianglashlayoqatlarida, mustaqilxatti-harakatlaridakattasifato‘zgarishlariyuzberadi. Bundayo‘zgarishlarningyuzagakelishidairodaninghamahamiyatikatta. Irodaoliypsixikfunksiyasifatidao‘smirningerkinharakatqilishquroli, Shuningdek, shaxsirivojiningmagistralchizig‘ibo‘libhisoblanadi.Budavrgakelibuningharakatlario‘zibilano‘rtoqbo‘lganbirguruhtengdoshlarigabog‘liqbo‘lmayqoladi. O‘rtoqlario‘smirgao‘zito‘g‘risidaginoto‘g‘ritasavvurlardanqaytib, jiddiyo‘ylabko‘rishgaunimajburqilmoqchibo‘lganlaridahamubemalolradjavobiniberishivao‘zfikridaqat’iyturibhimoyaqilishimumkin. Budavrdao‘zgakishilarningichkidunyosigaortiqchaqiziqishbilanqarashvao‘zxatti-harakatlarinio‘zitahlilqilish, o‘z-o‘zinitarbiyalashningelementlariniyuzagakelishimanashuikkinchibosqichdagio‘smirlarhayotigaxosxususiyatlardir. O‘smirlikdavrigako‘pinchaso‘zgakirmaslik, o‘jarlik, tajanglik, o‘zkamchiliklarinitanolmaslik, urushqoqlikkabisalbiyxususiyatlarxosdir.O‘smirlarhayotda, ekrandavakitoblardakattalarningmustaqilliginivaerkinligini, ularningkattavaqiziqarliishlarini, dadilharakatlarini, qahramonliklarini, atrofdagilarorasidagiobro‘lariniko‘radilarhamdahavasqiladilar.O‘smirdakattaYoshliodambo‘lishgayokihechbo‘lmagandakattaYoshliodambo‘libko‘rinishgaqiziqish, intilishpaydobo‘ladivabuxohishniamalgaoshirishungaosondekbo‘libko‘rinadi. O‘smirlarningehtiyojlarivaimkoniyatlariningo‘zaromoskelmasligio‘smirlarbilanota-onalari, o‘qituvchilarivaboshqamurabbiylario‘rtasidaqarama-qarshiliknikeltiribchiqaradi.

O‘smiro‘ziningjudako‘pistaklari, «xohlayman»lariniamalgaoshirishgaintiladi: kattaYoshliodamlaregabo‘lganham­manarsalardanfoydalanishga, erkin, mustaqilvaozodbo‘lishgaintiladi. Tevarak-atrofdagiodamlargao‘ziningahamiyatgaegaekaniniko‘rsatishuchunukuchli, ko‘rqmasvaepchilbo‘lishgainti­ladi. Tarbiyachilarhamo‘ztarbiyalanuvchilarixuddishundaybo‘lishlariniistaydilar, ammoularanashufazilatlarningfaqat «kerakligi»uchunshundaybo‘lishiniistaydilar. Anashunday «xohlayman» va«kerak» o‘rtasidagiqarama-qarshiliklarba’zanoilada, maktabda, keskinziddiyatlivaziyatlarniyuzagakel­tiradi. Tarbiyalangan odamda «xohlayman» fakat «kerak»ni bajarish orqaligina amalga oshiriladi. Agar o‘smir bolatushunishga o‘rgatilmagan bo‘lsa va «kerak» bo‘lgan narsani bajarishga odatlanmagan bo‘lsa, u o‘zboshimchaligini namoyon qilish orqali tarbiyachilarning talablariga qarshilikqiladi hamda o‘zining shaxsiyasoslanilmagan xohishlari asosida ish tutadi.O‘smirningyangihuquqlargada’vosi, avvalo, kattalarbilano‘zaromunosabatlarningbutunmuhitigaoidbo‘ladi. O‘smiravvalbajonidilbajaradigantalablargaendiqarshilikko‘rsataboshlaydi: uningmustaqilliginicheklashganda, vasiylikqilishganda, yo‘naltirishganda, nazoratqilishganda, quloqsolishnitalabqilishganda, jazolashganda, uningqiziqishlari, munosabatlarivafikrlaribilanhisoblashishmagandaujudaxafabo‘ladivanorozilikbildiradi. O‘smirdao‘zqadrinibilishhissipaydobo‘ladivauo‘zinikamsitish, mustaqillikhuquqidanmahrumqilishmumkinbo‘lmaganinson, debbiladi. Bolalikdagikattalarbilanbo‘lganmunosabathaqidagifikrlario‘zgaradivauningo‘zkattaligidarajasihaqidagitasavvurlaribilanmoskelmayqoladi. Ukattalarhuquqinicheklaydi, o‘zinikiniesakengaytiradi. Kattalarningo‘zshaxsivainsoniylikqadrinihurmatqilishlarinixohlaydi, ishonchvamustaqilliknamoyonetishgada’voqiladi, ya’nikattalarbilanma’lumtenghuquqlilikkavaularningshunarsanitanolishlarigaerishishgaharakatqiladi.

O‘smirlikdavrigakimningdirxatti-harakatiniimitatsiya - qilishxosdir. Ko‘pinchaularo‘zlarigatanishvayoqadigankattalarningxatti-harakatlarigaimitatsiya, taqlidqiladilar.

O‘smirlarbudavrdachekishhamdaspirtliichimliklargaqiziqibqolishlarihammumkin. O‘smirkattaodam,Shuningdek,chekuvchi, ichuvchisingariyangirollardao‘zininoqulayhisqiladi. Psixikrivojijihatidanbolalargayaqin, lekinehtiyojlarijihatidankattalargayaqinbo‘lgano‘smirdajudako‘pnoqulayvatashvishgatushuvchiholatlarbo‘ladivaularo‘smirdakrizisniyuzagakeltiribchiqaradi.Bukriziso‘smirningma’naviyo‘sishi, Shuningdekpsixikasidagio‘zgarishlarbilanhambog‘liqdir. Budavrdabolaningijtimoiymavqeio‘zgaradi, o‘ziningyaqinlari, do‘stlari, tengdoshlaribilanyangimunosabatlaryuzagakeladi. Lekinengkattao‘zgarishuningichkidunyosidayuzagakeladi. Ko‘pginao‘smirlardao‘zidanqoniqmaslikholatikuzatiladi. Shuningdek, o‘zihaqidagimavjudfikrlariningbugunundasodirbo‘layotgano‘zgarishlargato‘g‘rikelmayotganligio‘smirniasabiylashishigaolibkeladi. Buesao‘smirdao‘zihaqidasalbiyfikrvaqo‘rquvniyuzagakeltirishimumkin. Ba’zio‘smirlarninimauchunatrofdagilar, kattalar, Shuningdek, ota-onasigaqarshichiqayotganliginianglayolmayotganligitashvishgasoladi. Buholatularniichdanasabiylashishlarigasababbo‘ladivao‘smirlikdavrikrizisiyuzagakeladi.Krizisboladagimavjudtushkunlik, yolg‘izlikkaintilish, passivlikyokiaksi, o‘jarlik, qaysarlik, agressivlik, hayotgasalbiymunosabatlarningkechishidanamoyonbo‘ladi. Bundaypaytlardauo‘zisingarikattafiziologik, psixologiko‘zgarishlarkechayotgano‘rtog‘ibilanmuloqotqilishgakattaehtiyojsezadi. Do‘stio‘smirgaijobiyta’sirqiladimiyokiuniyo‘ldanurib, yomonta’­sirqiladimi — bunarsauningaxloqiyqiyofasibilanbog‘liq.

O‘rtoqlariningta’siriostidao‘smiro‘ziningehtiyojlarivaistaklariniqondirishimumkin. Agardabundanqanoatlanishungakattamamnunlikbag‘ishlasa, bundayhollardauningba’zibirharakatyokiqiliqlarganisbatanbo‘lgantasodifiyqiziqishlaridastavvalishtiyoqga, undankeyinehtirosyokiodatgaaylanishimumkin. Anashundayyo‘lbilano‘quvchilarda, masalan, matematikaga, fizikayokiximiyaga, duradgorlik, slesarlikyokiqandaydirboshqabirishlarganisbatanishtiyoqyuzagakeladi, ammoo‘quvchilarxuddishundayyo‘lbilanyolg‘onchilikka, bezorilikkavaboshqaaxloqsizxatti-harakatlargahamo‘rganibqolishlarnmumkin.

O‘smirlikdavridagibarchanomunosibharakatlarbirondao‘tibketadiganxohishlarningko‘pligidanvakelibchiqadiganoqibatninihoyatdayuzatarzdako‘rabilishlikdankelibchiqadi. Deyarlibarchazararlixohishlaroldinzararsizvaengillikbilanamalgaoshiriladigandekbo‘libko‘rinadiganko‘ngilochishtarzidagiishlardanboshlanadi. Biroq, aslidaesabuishlarniamalgaoshirishgao‘smirlarningimkoniyatlarietmaydi. Bungashaxstaraqqiyotiningtabiiyehtiyojlarita’sirqiladi.Agardao‘smirbolalarfaqatbajaraoladiganishlarniqilganlaridaedi, ularo‘zlariningpsixikxususiyatlarinirivojlantiraolmaganbo‘laredilar. O‘smirlar, o‘zlariningturlixilxohishlarinibevositaqondirishdanbo‘laknarsaniko‘raolmaydilarvabundayxohishlarxatarlioqibatlargatomonyo‘llagandao‘zlarinivaqtidato‘xtatibqolaolmasliklarihammumkin. O‘quvchilarnio‘zxatti-harakatlariningoqibatlarinioldindanko‘rabilishgavao‘zlarinitutabilishgao‘rgatishtarbiyachilarningasosiyvazifasidir.

O‘smirlarhaddantashqarig‘ayratlivabesaramjonbo‘ladilar, ularuchunbekorchilikjudaog‘irdir, birxiltarzdagiishlardantezdatoliqadilar, birxildagiishbilanqiziqmayqo‘yadilar, buesaularningta’limjarayonlarimuvaffaqiyatigakuchlita’sirqiladi. Binobarin, o‘smirlargamuvaffaqiyatlita’limvatarbiyaberishdaularniturlifaoliyatlargaqiziqtirishvaharturlifoydalimashg‘ulotlargajalbqilishham­da, qiyinrok, lekinkuchlarietadiganishlarbilanshug‘ullantirishnihoyatdamuhimdir.

«O‘smirlikYoshiningmohiyatishundaniboratki, o‘smirbirmunchafaolroqijtimoiymuhitgaetilganbo‘lib, bolalikchog‘idavujudgakelganeskimunosabatlarnibuzib, anashumuhituchunkurashaboshlaydi». Harbiro‘smirmuvaffaqiyatliishlarbilantevarak-atrofdagiodamlaro‘rtasidao‘zshaxsinitasdiqlashgaintiladi.

Kattalaro‘smirlarningfoydalijamoaishlaridamuvaffaqiyatgaerishishlaridayordamberishlarivabubilanularningo‘zqadr-qimmatlarininamoyonqilishlarigaimkonberishlarilozim. Aksholdaularboshqalarningoldidao‘zlariniyuqoriqo‘yishlari, bepisandlikqilishlarimumkin. Buniularo‘zlariningqadr-qimmatlaritanolinmaganligiyokikamsitilganligigaqarshichiqib, salbiyishlarvaxatti-harakatlarorqaliamalgaoshirishlarimumkinbo‘ladi.

O‘smirlarnihoyatdataqlidchanbo‘lib, ulardahalianiqbirfikr, dunyoqarashshakllanmaganbo‘ladi. Ulartashqita’sirlargavahissiyotlargajudaberiluvchanbo‘ladilar. Shuningdek, ulargamardlik, jasurlik, tantiqlikhamxosdir. Tashqita’sirlargaberiluvchanliko‘smirdashaxsiyfikrniyuzagakelishigasababbo‘ladi, lekinbushaxsiyfikraksariyathollardaasoslanmaganbo‘ladi. Shuninguchunhamularota-onalarning, atrofdagikattalarning, ustozlarningto‘g‘riyo‘lniko‘rsatishlarigaqaramay, o‘zfikrlarinio‘tkazishgaharakatqiladilar. O‘smirlargafarosatlilik, tejamkorlik, ehtiyotkorlikvauzoqniko‘rabilishlikkabipsixikxususiyatlarhalietishmaydi.Tengdoshlari, Shuningdek, sinfdoshlariguruhidao‘smiro‘ziningkelishuvchanlikxususiyatibilannamoyonbo‘ladi. O‘smiro‘zguruhigabog‘liqvaqarambo‘lganiholdashuguruhningumumiyfikrigaqo‘shilishigavauningqarorinidoimobajarishgatayyorbo‘ladi. Guruhko‘pinchao‘smirda«biz» hissiningshakllanishigayordamberadivauningichkiholatinimustahkamlaydi. O‘smirYoshdagibolauchundo‘sttanlashjudakattaahamiyatgaega. O‘smirlikdavridado‘stlikjudaqadrlihisoblanadi. Do‘stlardoimiyravishdaruhan, qalbanyaqinbo‘lishgaehtiyojsezadilar. Buehtiyojo‘smirdo‘stlarninghol-ahvolso‘rashishivako‘rishishlarida (qo‘lberib, quchoqochibko‘rishish) birgao‘tirishvabirgayurishgaharakatqilishlaridako‘rinadi. Ko‘pganaanashundayjudayaqinmunosabatlar, o‘smirlarningshaxsbo‘libshakllanishida, hamkorlikdagiharakatlariningiziinsonqalbivaxotirasidabirumrgasaqlanibqoladi.

O‘smirYoshlarningxulq-atvorivafaoliyatlaridaba’zano‘zlariningkuchlarietmaydiganqarama-qarshiliklarpaydobo‘ladi. Asosiyqarama-qarshilikjudako‘porzu-tilaklarnivujudgakeltiruvchi, jadalortibborayotganjismoniy, ma’naviyvamoddiyehtiyojlarbilanularniqondirishuchunnihoyatdacheklanganhamdako‘pjihatdanetarlibo‘lmaganimkoniyatlario‘rtasidagiqarama-qarshilikdir.O‘smirningo‘zkuchigato‘laishonmasligiunibutunvositalarbilanshunchakio‘zinikattakishibo‘libqolganliginita’kidlashgamajburqilibginaqolmay, shubilanbirgabutuyg‘unietarlibaholayolmaslikholatinihamvujudgakeltiradi. Buo‘znavbatidakattalargaqo‘polmunosabatdabo‘lishvaagressivliknihamdaota-onalarbilano‘qituvchilarningmaslahatvatalablarinipisandqilmaslikkabixulq-atvoralomatlarinihamkeltiribchiqaradi.

”Oltinchisinfmuammolari”gabag‘ishlangantadqiqotishidashuYoshdagibolalarningxulq-atvorxususiyatlarivaturlixilfanlarbo‘yichao‘zlashtirishningpasayishibilanbog‘liqbo‘lganmuammolarningo‘sibborishiquyidagichanamoyonbo‘lgan: Oltinchisinfo‘quvchilarito‘rtinchisinfganisbatan 6 martako‘proqqaysarlikqilishlari, 10 martako‘proqo‘qituvchilargaqarshilikko‘rsatishlari, 7 martako‘proqboshqalarirodasigato‘sqinlikqilishlari, 9 martako‘proqboshqalarkamchiliklarigae’tiborberishlari, 5 martako‘proqfaqato‘zxohish-istaklarigabo‘ysunishlarivanihoyat 42 martako‘proqo‘zxatti-xarakatlarimotivlarigaegabo‘lmasliklarianiqlangan. ( KrakovskiyA.P. 1970 )

O‘smirlikdavrigako‘pinchaso‘zgakirmaslik, o‘jarlik, tajanglik, o‘zkamchiliklarinitanolmaslik, urushqoqlikkabisalbiyxususiyatlarxosdir. O‘smirlarbudavrdachekishhamdaspirtliichimliklargaqiziqibqolishlarixammumkin. O‘smirkattaodam,Shuningdek,chekuvchi, ichuvchisingariyangirollardao‘zininoqulayhisqiladi.

Ko‘pginao‘smirlardao‘zidanqoniqmaslikholatikuzatiladi. Shuningdek, o‘zihaqidagimavjudfikrlariningbugunundasodirbo‘layotgano‘zgarishlargato‘g‘rikelmayotganligio‘smirniasabiylashishigaolibkeladi, undajudako‘pnoqulayvatashvishgatushuvchixolatlarbo‘ladi. Buesao‘smirdao‘zihaqidasalbiyfikrvaqo‘rquvniyuzagakeltirishimumkin. Ba’zio‘smirlarninimauchunatrofdagilar, kattalar, Shuningdek , ota-onasigaqarshichiqayotganliginianglayolmayotganligitashvishgasoladi. Buholatularniichdanasabiylashishlarigasababbo‘ladivao‘smirlikdavrikrizisiyuzagakeladi.Krizisboladagimavjudtushkunlik, yolg‘izlikkaintilish, passivlikyokiaksi, o‘jarlik, qaysarlik, agressivlik, hayotgasalbiymunosabatlarningyuzagakelishisifatidanamoyonbo‘ladi.Bukriziso‘smirningma’naviyo‘sishi, Shuningdek, psixikasidagio‘zgarishlarbilanhambog‘liqdir. Bundaypaytlardauo‘zisingarikattafiziologik, psixologiko‘zgarishlarkechayotgano‘rtog‘ibilanmuloqotqilishgakattaehtiyojsezadi. Do‘stio‘smirgaijobiyta’sirqiladimiyokiuniyo‘ldanurib, yomonta’­sirkiladimi — bunarsauningahlokiyqiyofasibilanbog‘liq.

2 O‘smirlarning intellektual rivojlanishi.

O‘rtoqlariningta’siriostidao‘smiro‘ziningextiyojlarivaistaklariniqondirishimumkin. Agardabundanqanoatlanishungakattamamnunlikbag‘ishlasa, bundayxollardauningba’zibirharakatyokiqiliqlarganisbatanbo‘lgantasodifiyqiziqishlaridastavvalishtiyoqga, undankeyinextirosyokiodatgaaylanishimumkin. Anashundayyo‘lbilano‘quvchilarda, masalan, matematikaga, fizikayokiximiyaga, duradgorlik, slesarlikyokiqandaydirboshqabirishlarganisbatanishtiyoqyuzagakeladi, ammoo‘quvchilarxuddishundayyo‘lbilanyolg‘onchilikka, bezorilikkavaboshqaaxloqsizhatti-harakatlargaxamo‘rganibkolishlarimumkin.

O‘smirlarkattalarningulargabildiradiganishonchlarigakattaehtiyojsezadilar. Kattalarningo‘smirYoshdagilargata’sirko‘rsatishi, tarbiyaberishiuchunengqulaysharoit - buumumiymehnatbilanshug‘ullanishdir. AgarkichikYoshdagibolalaryordamchibo‘lishrollaridanqoniqsalar, o‘smirlar, ayniqsakattao‘smirlarkattalarbilantengravishdafaoliyatko‘rsatayotganlaridan, lozimbo‘lgandaularningo‘rnilarigahamishlayolishlaridanqoniqadilar. Kattalaro‘smirlarbilando‘stona, unito‘latushunganholdavaaqlbilanrahbarlikqilsalar, bungao‘smirlarijobiyqaraydilar, lekinburahbarlikkattaningxohish-istagiustunligidakechsa, undayholdaularto‘laqarshilikko‘rsatadilar. Buqarshilikko‘pinchasalbiynatijalarga, ba’zandepressiyaholatinihamyuzagakeltirishimumkin. Buholatko‘pinchaota-onasiavtoritarmunosabatdabo‘luvchio‘smirlarningoilalaridauchraydi. Bundayoilalardatarbiyalanayotgano‘smirlarhayotdamustaqilholdaharakatqilishlari, o‘zrejalariniamalgaoshirishlari, qiyinmas’uliyatnio‘zzimmalarigaolishlaribirmunchaqiyinkechadi.

Ularko‘pinchaintellektualxarakterdagimuammolarnihamqiyinchilikbilanengadilar. O‘smirlikdavridabolalarningatrofdagiodamlarbilanshaxsiyvaishyuzasidanbo‘ladiganmunosabatlaridagimavqeio‘zgaradi. Endio‘smirlaro‘yinhamdadamgakamroqvaqtlariniajratganholdako‘proqjiddiyishlarbilanshug‘ullanaboshlaydilarvaulardabilishjarayonlarijadalrivojlanaboshlaydi. O‘qisho‘smirlarhayotidakattao‘rinniegallaydi. Ulargamashg‘ulotlarningmustaqilshakllariyoqadi. Boshqadavrbolalariganisbatano‘smirlarningfanlarnimuvaffaqiyatlio‘zlashtirishlari, qiziqishlariningortishi, o‘qituvchiningo‘quvmaterialinitushuntiraolishmahoratigabog‘liq. Bilimo‘rganishehtiyojlariasosidaasta-sekinlikbilano‘quvfanlariganisbatanqat’iyijobiymunosabatshakllanadi. Budavrdao‘qishningyangimotivlariyuzagakeladi. Bumotivlaro‘smirning, hayotiyrejalari, kelajakkasbivaidealibilanbog‘liqbo‘ladi. Aynano‘smirlikdavridanboshlab, bolalarhayotiy, ilmiy, badiiybilimlarnikengaytirishgaalohidaehtiyojsezadilarvabungaharakatqiladilar. Bilimlibolatengdoshlariorasidahurmatgasazovorbo‘ladi. Bilimo‘smirlargaalohidabirquvonchbag‘ishlaydivauningtafakkurqilishlayoqatinirivojlantiradi. Budavrdao‘quvchilargaberiladigano‘quvmaterialininghajmikattabo‘lganiuchunhamunieslabqolishiyokibirnechamartatakrorlashyo‘libilano‘zlashtirishiqiyin. Buninguchuno‘quvchio‘quvmaterialiningmazmuninitahlilqilishi, undagimantiqiytuzilishnibilishimuhim. Budavrdabolalarningidroki, diqqativatasavvurlaririvojlanadi, lekinburivojlanishbolaningo‘zigavaatrofdagilargasezilmaganholdakechadi. SHubilanbirgabudavrdabolaningxotirasi, nutqi, tafakkurjarayonlarihamjadalrivojlanadi. Buo‘zgarishlaratrofdagilargasezilarlidarajadabo‘ladi. O‘smirlikdavridao‘z-o‘zinianglashdarajasikengayadivaundaboshqaodamlar, olamhaqidagibilimlarichuqurlashadi. O‘yinfaoliyatiasta-sekinkamayib, yangifaoliyatlaryuzagakelaboshlaydi. Psixikrivojlanishningyangibosqichiboshlanadi. O‘smirlikdavridao‘zfaoliyatininazoratetishrivojlanaboshlaydivao‘zini-o‘ziboshqarishgaintilishikuchayadi. Birso‘zbilanaytganda, o‘smirlikdavripsixikrivojlanishdakeskinburilishdavrihisoblanadi.

Ijobiysifatlar, ehtiyojlarvaintilishlarharbirYoshda, jumladan, ma’lumdarajadayo‘ldanozgano‘smirdahambo‘ladi. O‘smirlarhammanarsanibilishgaqiziqadilar. Ko‘pchiliko‘smirlarboshqalardanyomonroqbo‘lishnixohlamaydilarvao‘zmuhitidako‘zgatashlanibturishgahamdaboshqalardannimalarbilandirfarqqilishgaintiladilar. O‘smirlarninghammasig‘ayratlivafaoldirlar, biroq, o‘zlariningkuch-quvvatlariniqayoqqayo‘naltirishnihammavaqthambilavermaydilar. Binobarin, ularnibevosi­tanatijalaribilanxursandqiladiganxilma-xilfoydalivaqiziqarliishlarbilanbandqilishkerak. O‘smirlar, garchihammavaqthambungatayyoremasliklarigaqaramay, mustaqillikkaiiti­ladilar. Ammoko‘pinchamustaqilish-harakatlaruchunularningim­koniyatlaribo‘lmaydi. Demak, ularnimustaqilfaoliyatgayaxshiroqtayyorlashvaulargamustaqilishlarniishonibtopshirishhamdamuvaffaqiyatlibajarilishinihammavositalarbilanta’minlashkerak. O‘z-o‘zidanko‘rinibturibdiki, o‘smirlarpsixikasidaijobiytomonlaretarlidarajadamavjuddir. Buijo­biytomonlardanfoydalanibvaularnirivojlantirish, salbiyishtiyoq, mayl, ishlarvaxatti-harakatlarniyo‘qotishkerak.

Kattao‘smirlarastasekinlikbilanbevositaishlarivaxatti-harakatlariningnatijalarinihamdaoqibatlarinioldindanko‘raboshlaydilar. Ulardao‘z-o‘zinitutabilish, matonatpaydobo‘ladi, qarorlaribirmunchaqat’iybo‘laboshlaydi, irodatarkibtopadi. Ularo‘zlariningfaoliyatlaridaishtiyoqvaistaklardanko‘rako‘proksog‘lomfikrgaasoslanadiganbo‘ladilar. Ularningichkikechinmalarivaxayajonlariendiirodaviynazoratgabo‘ysundirilganbo‘ladi. Lekinaxloqiyvaestetikhislarningtaraqqiyotitufayliichkikechinmala­rivahayajonlariyanadakuchliroqbo‘ladi.Kattalarganisbatanqo‘polmunosabatningpaydobo‘lishi, noxushxulq-atvoralomatlari,o‘smiryashaydiganijtimoiyshart-sharoitlar, uningtengdoshlarivaturlijamoalardagimavqei, kattalarbilanmunosabati, maktabvaoilasidagimunosabatlarisababliyuzagakeladiganxarakterbelgilaridir. Manashuijtimoiysharoitlarnio‘zgartirishyo‘libilano‘smirlarningxulq-atvorigato‘g‘ridan-to‘g‘rita’sirko‘rsatishmumkin

Endio‘smirlaro‘yinhamdadamgakamroqvaqtlariniajratganholdako‘proqjiddiyishlarbilanshug‘ullanaboshlaydilarvaulardabilishjarayonlarijadalrivojlanaboshlaydi.Maktabta’limio‘smirbilishjarayonlarinirivojlanishyo‘nalishinisifatjihatidano‘zgarishdaasosiyomilbo‘libxizmatqiladi.O‘qisho‘smirlarhayotidakattao‘rinniegallaydi. Ularuchunmashg‘ulotlarningmustaqilshakllariyoqadi. Boshqadavrbolalariganisbatano‘smirlarningfanlarnimuvaffaqiyatlio‘zlashtirishlari, qiziqishlariningortishi, o‘qituvchiningo‘quvmaterialinitushuntiraolishmahoratigabog‘liq. O‘qishfaoliyatiasosidao‘smirningo‘z-o‘zinianglashdarajasikengayadi,boshqaodamlar, atrofolamhaqidagibilimlarichuqurlashadi. Psixikrivojlanishningyangibosqichiboshlanadi. Bilimo‘rganishehtiyojlariasosidaasta-sekinlikbilano‘quvfanlariganisbatanqat’iyijobiymunosabatshakllanadi. Budavrdao‘qishningyangimotivlariyuzagakeladi. Bumotivlaro‘smirning, hayotiyrejalari, kelajakkasbivaidealibilanbog‘liqbo‘lganholdabilishjarayonlaririvojlanishxarakterigao‘zta’siriniko‘rsatadi.

Aynano‘smirlikdavridanboshlab, bolalarhayotiy, ilmiy, badiiybilimlarnikengaytirishgaalohidaehtiyojsezadilarvabungaharakatqiladilar. Bilimlibolatengdoshlariorasidahurmatgasazovorbo‘ladi. Bilimo‘smirlargaalohidabirquvonchbag‘ishlaydivauningtafakkurqilishlayoqatinirivojlantiradi.

Bilishjarayonlariningrivojlanishidanutqog‘zakivayozmamavjudbo‘lishibilankuchlivositahisoblanadi. Maktabdagio‘quvjarayonlariningto‘g‘ritashkiletilishivaamalgaoshirilishibilano‘smirnutqiningto‘g‘ririvojlanishigaqulaysharoityaratiladi. Nutqnio‘zlashtirishgaharakatbuo‘smirningmuomala, bilishvaijodiyfaoliyatgakirishigaehtiyojvaintilishhisoblanadi.

O‘smirlikdavridanutqningrivojlanishibirtomondanso‘zboyliginingoshishihisobigabo‘lsa, ikkinchitomondantabiatvajamiyatdaginarsa, voqeavahodisalarningmazmun-mohiyatinianglashlarihisobigabo‘ladi. Budavrdao‘smirtilyordamidaatrof-borliqniaksettirishbilanbirqatordainsondunyoqarashinihambelgilabberishmumkinliginihisqilaboshlaydi. Aynano‘smirlikdavridanboshlab, insonnutqbilishjarayonlariningrivojlanishinibelgilabberishinitushunaboshlaydi.O‘smirniko‘pinchamuomaladaso‘zlarniishlatishqoidalari– “«Qandaykilibto‘g‘riyozishkerak?» «Qandaykilibyaxshiroqaytishmumkin?» ,«Nimadeyishkerak?», kabisavollarjudaqiziqtiradi. O‘smirlarmaktabdagio‘qituvchilar, kattalar, ota-onalarnutqidagikamchiliklariga, kitob, gazeta, radiovatelevideniediktorlarixatolarigateze’tiborberadilar. Buholato‘smirningbirtomondano‘znutqininazoratetishgao‘rgatsa, ikkinchitomondankattalarhamnutqqoidalarinibuzishlarimumkinliginibilishlarigavao‘zidamavjudxatoliklarnibirmunchabarhamtoptirishlarigaolibkeladi.

O‘smirso‘zlarningkelibchiqishtarixiga, ularninganiqmazmunivamohiyatigajudaqiziqadi. Uendio‘znutqidaYoshbolasingariemas, balkikattaodamlardekso‘zlarnitanlabishlatishgaharakatqiladi. Nutqmadaniyatiniegallashborasidao‘smiruchuno‘qituvchi, albatta, namunabo‘lishishartdir. Aynanmaktabta’limio‘smirbilishjarayonlarinirivojlanishyo‘nalishinisifatjihatidano‘zgarishdaasosiyomilbo‘libxizmatqiladi. Maktabdagio‘quvjarayonlariningto‘g‘ritashkiletilishivaamalgaoshirilishibilano‘smirnutqiningto‘g‘ririvojlanishigasharoityaratiladi. Nutqnio‘zlashtirishgaharakatbuo‘smirningmuomala, bilishvaijodiyfaoliyatgakirishishigaehtiyojvaintilishhisoblanadi.

O‘smirlikdavridao‘qishmalakalari,yozmavamonologiknutqjadalrivojlanadi. 5-sinfdanboshlabto 9-sinfgachao‘qishto‘g‘ri, tezvaifodalibo‘lishdarajasidan, yoddanifodali, ta’sirliaytibberaolishdarajasigachako‘tariladi. Monologiknutqesaasardagikichikbirparchaniqaytaso‘zlabberishdan, mustaqilravishdanutqvachiqishlartayyorlash, og‘zaki - mulohazayuritish, fikrbildirishvaularniasoslabberishgachao‘zgaradi. YOzmanutqhamrivojlanganholdao‘smirlarendiulargaberilganerkinmavzubo‘yichamustaqilholdainshoyozaoladilar. O‘smirlarningnutqito‘latafakkurbilanbog‘liqholatidaamalgaoshiriladi. 5-6 sinflardagio‘quvchilarog‘zakivayozmamatnuchunrejatuzib, ungaamalqilaoladilar.O‘ziyozganfikrniqayta-qaytao‘qib, o‘znutqinianalizqilibko‘rishgamajburqiladi. O‘quvchiyozibbayonqilayotganida, ko‘pincha, buishinibirnechamartaqaytako‘ribchiqishga, o‘zgartirishga, to‘ldirishga, qaytadanishlabchiqishgamajburbo‘ladi.

O‘quvchio‘qituvchiningtopshirig‘igabinoanyozmaishlarbajarayotganidao‘ziningshuishigabahoberilishini, ammobubahoishningfaqatmazmunigaqarabginaberilibqolmasdan, balkishubilanbirga, o‘zfikrining «qandaytil» bilanbayonqilinganigaqarabhambaholanishinioldindanbilibturadi. Manashuhollarninghammasibolanio‘znutqinigrammatikavalogikatalablarigamuvofikkeladiganqilib, ongliravishdatuzishgamajburetadi.Adabiyotdarslaribilanshug‘ullanisho‘quvchilarnutqiningo‘sishigaayniqsakattata’sirqiladi. O‘quvchilaradabiyotdarslaridato‘g‘rituzilgannutqningengyaxshinamunalaribilantanishadilar.

Bolalarningyozmanutqniegallashlariularningnutqinio‘stirishdamuhimbosqichbo‘ladi. O‘quvchiyozmanutqnito‘g‘ritushunishnio‘rganiboladi, o‘zfikrlariniyozmanutqholidabayonqilishvaboshqalargatushuntirishnio‘rganadi. Kitobo‘qishvaayniqsao‘zidagifikrlarniyozmatarzdaifodalab, bayonqilibberishtilninggrammatikatuzilishiniegallashdakattaahamiyatgaega.YOzmabayonqilishvaqtidafikrnito‘liqtushuntiribberishzarurligio‘quvchinio‘ziyozayotganlariningmazmunigaginadiqqatqaratmasdan, balkiqandayqilibyozayotganligigahame’tiborberishgamajburetadi.

YOzmanutqniegallashog‘zakinutqnivaayniqsamo­nolognutqnito‘g‘rivakengroqqilibtuzishgayordamberadi.

O‘quvchimaktabdaberilgantopshiriqnitayyorlashvaqtidashutopshiriqnio‘ziga-o‘zigapiribberishnimuttasilmashqqilibturishio‘quvchinutqiningo‘sishigakattata’sirkiladi. O‘quvchidarslarnitayyorlayotganvaqtdashu
darslarnikitobdano‘qibginaqolmasdan, balki, odatda, ukitobdano‘qigannarsalarinikitobniyopibko‘yib, o‘z-o‘zigayokiyonidagisherigigaso‘zlabhamberadi. Bundayhollardao‘quvchio‘zitayyorlayotgandarsnigrammatikaqoidalarigato‘g‘ririoyaqilganholdaayniqsa, tushunarliqilib
og‘zakigapiribberishgaintiladi^:. O‘kituvchio‘quvchiningnimalarnibilganligivabilganlariniqandaygapiribberishibilanginakifoyakilmasdan, balki, shubilanbirga, shubilgannarsasinikandaykilibvaqaytarikagapi­
ribberayotganigahame’tiborberishinio‘quvchiyaxshitushunadi.

-O‘quvchiovozchiqarib, aynanyokio‘zsuzlaribilantakrorlashyo‘libilano‘ziningartikulyasiyaapparatinimashqqildiradi, o‘znutqiningqaydarajadato‘g‘riligininazoratqiladi, shubilanbirgao‘zio‘zlashtirganbilimlarningto‘g‘riliginivamustahkamliginihamnazoratqiladi.

Albatta, o‘quvchinutqiningo‘sishidao‘qituvchiningnutqikattarolo‘ynaydi, chunkio‘kituvchiningnutqio‘quvchilaruchunnamunalinutqhisoblanadi. SHusababli, harbiro‘qituvchio‘quvchilarnutqinio‘stirishgaintilib, o‘zihamo‘znutqinitakomillashtirishustidato‘xtovsizvatinmayintilishilozim.