Davlat byudjeti” fanidan O’quv uslubiy majmua

10.1-jadval
Davlat byudjeti xarajatlarining vazifa jihatidan tasnifi

Xarajat turlari	Kodlar
Umumiy ahamiyatdagi davlat xizmatlari	7	010	000
Ijro etuvchi va qonun chiqaruvchi organlar, Byudjet-moliyaviy masalalar, xalqaro aloqalar	7	011	000
Mudofaa	7	020	000
Jamoat tartibi va havfsizlik	7	030	000
Iqtisodiy masalalar	7	040	000
Atrof muhitni muhofaza qilish	7	050	000
Uy joy va kommunal xizmatlari	7	060	000
Sog’liqni saqlash	7	070	000
Dam olish, madaniyat, sport va din	7	080	000
Ta’lim	7	090	000
Ijtimoiy himoya	7	100	000

Davlat moliyasi tarkibidagi davlatning maqsadli jamg’armalari shakli afzalliklariga har qanday ehtiyojni qondirishni iqtisodiy imkoniyatlar bilan bevosita bog’lash, resurslarni ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishining asosiy yo’nalishlarida jamlashni ta’minlash, jamiyatda jamoa va shaxsiy manfaatlarini bir-biri bilan to’laroq muvofiqlashtirish imkoniyatini beradi. «Davlat moliyasini rivojlangan mamlakatlar YaIM ning katta qismini qayta taqsimlash vositasi hisoblanadi: Yaponiyada - 1\3, Frantsiya, Niderlandiya, Norvegiyada - 1\2, Shvetsiyada-2\3, Rossiyada - 1\3. O’zbekistonda ham davlat moliyasining asosiy daromadlari va shunga mos ravishda xarajatlarini aynan davlat byudjeti orqali amalga oshiriladi. Qolgan qismi esa byudjetdan tashqari davlat jamg’armalari hisssasiga to’g’ri keladi. Shuning uchun ham davlat moliyasi tizimida davlat byudjeti uning markaziy va asosiy bo’g’ini xisoblanadi»¹.
Yaponiyada byudjetdan tashqari fondlarning faoliyati - milliy daromadni davlat tomonidan aholining ma’lum ijtimoiy guruxlari foydasiga qayta taqsimlash usuli sifatida ko’rinadi. Yaponiyada quyidagi ijtimoiy byudjetdan tashqari fondlar faoliyat ko’rsatadi: «Sog’liqni saqlashni sug’urtalash fondi», «Milliy pensiya fondi», «Ishlab chiqarishda zarar ko’rganda sug’urtalash fondi», «Ishsizlikni sug’urtalash fondi». Yaponiyada ham turli xildagi iqtisodiy jamg’armalar mavjud: «Investitsion byudjet» yoki «Davlat investitsiyalari va karzlari dasturi»; markaziy va mahalliy hukumatning avtonom byudjetlari; maxsus xisobraqamlar.
Eng yirik byudjetdan tashkari fondlardan biri - «Investitsion byudjet» yoki «Davlat investitsiyalari va qarzlari dasturi» bo’lib, uning maqsadi - davlat tomonidan investitsiyalar yo’naltirish va qarzlar berish dasturini bajarishdir. Bu fond sug’urta qilingan, jamg’arilgan pensiya va boshqa mablag’lardan shakllanadi, subsidiyalar va imtiyozli kreditlar ko’rinishida davlat sektorini moliyalashtirishga ishlatiladi. Davlat tomonidan pasaytirilgan foizlar va ta’riflar siyosatidan foydalanib, davlat korporatsiyalarni faol faoliyat ko’rsatishishi uchun sharoit yaratiladi. «Investitsion byudjet» fondi korporatsiyalarga shunday xizmat ko’rsatadi, mazkur fond yordamida iqtisodiyot tartiblanadi, shuningdek keng tarmoqli xususiy sektorni qo’llab-quvvatlaydi.
O’zbekiston Respublikasida davlat byudjetidan moliyalashtirish tizimini tubdan o’zgartirish mumkin. Davlat tomonidan investitsiyalarni moliyalashtirishni Yaponiya tajribasiga asoslangan holda, davlat moliya institutlari tizimi orqali amalga oshirish mumkin. Jahon tajribalari shuni ko’rsatadiki, iqtisodiyot rivojlanishining turli strategiyalari mavjud. «O’tgan asrning 60-yillarida resurslarni samarali taqsimlash va kapital jamg’arish, 70-yillarida bozor mexanizmlarini keng joriy qilish hamda davlatning iqtisodiyotga aralashuvini tugatish, 80-yillarda davlat moliyasining muvozanatlashganligi va pul-kredit siyosati masalalaridan keng foydalanilgan»². Xorijiy mamlakatlardagi mavjud kontseptsiyalarga ko’ra, iqtisodiyotga yo’naltirilgan asosiy kapitalda ishtirok etishga asoslangan rivojlanish strategiyasi yo’lidan borish mumkin. Bunda investitsiya faolligini rag’batlantirish bo’yicha, byudjetdan investitsiya resurslarini safarbar etish va byudjet mablag’laridan samarali foydalanish, xorijiy investitsiyalarini jalb etish, iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash loyihalarini «davlat-tijorat moliyalashtirish» tadbirlarida byudjetdan tashqari mablag’lardan foydalaniladi. Albatta, bu o’rinda investitsiyalarni har tomonlama rag’batlantirish, byudjetning markazlashgan investitsiya resurslaridan samarali foydalanish, mamlakatga bevosita xorijiy investitsiyalari jalb etilishini qo’llab-quvvatlash zarur.
Byudjetdan tashqari fondlar Federal byudjeti tarkibida jamlantiriladigan fondlar bo’lib, ularning har biri uchun mablag’lar manbalari, har bir manbadan mablag’ tushishi normalari va shartlari, shuningdek shu mablag’laridan foydalanilishi mumkin bo’lgan maqsadlar qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Rossiya Federatsiyasida byudjetdan tashqari fondlar qatoriga «Pensiya fondi», «Majburiy ijtimoiy sug’urtalash fondi», «Bandlik fondi», «Majburiy tibbiy sug’urtalash fondi» va «Yo’l fondi» kiradi. Rossiya Federatsiyasi byudjetdan tashqari fondlarining daromad manbalari quyidagilardan iborat”¹.

• 
  maxsus, maqsadli soliqlar, vznoslar va yig’imlar;
  
• 
  korxonalar, tashkilotlar, foydasidan ajratmalar;
  
• 
  byudjet mablag’lari;
  
• 
  tijorat faoliyatidan olingan foyda;
  
• 
  Markaziy bank va banklardan olingan qarzlar;
  
• 
  qonun xujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar.
  

Rossiya Federatsiyasida YaIMning qariyib 40 foizi byudjet orqali taqsimlanadi, mamlakatdagi territoriyasida (oblastlar, rayonlar, o’lkalarda) hududiy iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivojlantirish maqsadida ishlab chiqarish kuchlarini samarali joylashtirishni e’tiborga olgan holda, moliyaviy resurslarni mintaqalar va tarmoqlar o’rtasida taqsimlashda byudjetdan foydalaniladi. Ijtimoiy xarajatlarning katta salmog’i byudjetdan tashqari ijtimoiy fondlar mablag’laridan amalga oshiriladi. Ijtimoiy ehtiyojlar xarajatlari smetali rejalashtirish tamoyillari asosida aniqlanadi. Bu xarajatlar aniq tadbirlar va xarajatlarning turlari bo’yicha moliyalashtiriladi. Xarajatlar ham bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan ijtimoiy soha tashkilotlarida ishlab chiqilgan smeta va moliya organlari tomonidan tekshirilgan byudjet mablag’lari hisob-kitobi asosida aniqlanadi. Byudjet amaliyotida hisob-kitoblar asosida xizmat ko’rsatiladigan kontingentlarni xarakterlovchi tashkilotlar faoliyatining ko’rsatkichlari yotadi. Byudjet mablag’larini ajratishda ularning yil davomida faoliyat ko’rsatish vaqti ham hisobga olinadi. Bu ko’rsatkichilar hisob-kitob birliklari bo’lib xizmat qiladi. Hisob-kitob birligi to’g’ri keluvchi pul ko’rinishidagi xarajatlar byudjet tashkilotining faoliyat ko’rsatishini va rivojlanishini ta’minlaydigan me’yor bo’yicha o’rnatiladi.
«Har qanday byudjet tizimi oldida turgan asosiy o’zgarishlar turli ko’rinishdagi ma’lumotlardan qanday foydalanish haqida qaror qabul qiladi. Qanday turdagi ma’lumotlar ishlatilishi mumkin, qanday kombinatsiyada va qay darajada? Boshlang’ich qadam – bu hukumatning moliyaviy operatsiyalarininig har bir zarur o’lchamlaridan foydalanishdir. Bunday yondoshuv muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Haqiqatdan ham, bunday ma’lumotlar “shovqin” deb ataladi.
O’n yillar ichidagi islohotlar davomida hukumat tomonidan komissiyalar o’z diqqat markazida byudjetga e’tibor qaratishdi, byudjetning maqsadi va tarkibiy tuzilishi bilan mashg’ul bo’ldilar. Osborne va Gaeblerning mashhur ishi “Hukumat qiyinchiliklarini qayta kashf qilish”, hukumatda qaror qilinayotganda birinchi navbatda missiyani yodda saqlash.⁴³ Davlat dasturi nima uchun zarurligining asosiy sabablarini mission ko’rsatadi.
Olimlar va amaliyotchilar byudjetlashtirish sohasida ko’zlangan maqsadga intiladi, har birlikka mablag’lar ajratiladi, bu maqsadlar to’g’risida doim o’ylash kerak, bo’lmasa jinoyat qilgandek bo’ladi. “Maqsadlar” – bu tushuncha ostida maqsadga etishishni uncha xohlashmasligi mumkin, lekin hukumatni maqsad tomon davomiy intilishga chaqiradi. Boshqa tarafdan, vazifalar ko’rsatilgan va yo’naltirilgan hamda tezkor va ta’sirli ma’lumotlar dastur o’zining maqsadi tomon intilishini o’lchash uchun ishlatiladi. Qonunchilik o’g’rilarni sonini kamaytirishga yo’naltirilgan va kelajak uchun miqdoriy maqsadni belgilashi mumkin, masalan, o’g’rilar 10% kamayishi kerak. Maqsadlar va vazifalarni belgilashda, qaror qabul qiluvchilar shuni tushunishlari shartki, ba’zi hohlangan natijalarga nisbatan qisqa muddatda, misol uchun bir yilda erishsa bo’ladi, shu bilan birga boshqa natijalar ko’p yillik harakatlarni talab qiladi.⁴⁴
Agentliklar rivojlantirgan dasturning o’lchami, ularning barcha turdagi xizmatlarining aksi bo’lishi mumkin. Bitta tadqiqot jamoasi to’rtta hizmat turiga ega: taqsimot, qayta taqsimot, boshqaruv va bozor emulyatori.⁴⁵ Taqsimot xizmatlarni o’z ichiga oladi, masalan, mudofaa va jamoat tartibi bo’lishi mumkin. Qayta taqsimot pul to’lovlari ijara subsidiyalariga va muhtojlar uchun tibbiy yordam ko’rsatishdek, maxsus guruhlarga yo’naltirilgan dasturlarga javob beradi. Boshqaruvda nazoratga urg’u beriladi, masalan, havoni ifloslantirishga yo’l qo’yilmaydi yoki oziq-ovqat ishlab chiqaruvchilari qattiq nazorat qilinadi. Bular barchasi millatning oziq-ovqat tarafidan xavfsiz bo’lishi uchun qilinadi. Bozor emulyatori davlatning tadbirkorga o’xshab boshqaradigan operatsiyalariga o’xshaydi, bunga jamoat uchun zarur bo’lgan kommunal xizmatlar misol bo’la oladi. Ijtimoiy eklektik kommunal xizmatlari, shahar golf kurslari, mashinalar to’xtash joyi va oliy ta’lim institutlari tadbirkor kabi ish yuritishi mumkin.

10.2-jadval

Federal Dasturlar va Agentliklar tipologiyasi